Wybór miejsca pochówku a sprawa naruszenia dóbr osobistych

W przedmiotowej sprawie matka skarżącej, w latach 70. dokonała rezerwacji miejsca na cmentarzu obok grobu męża. Ówczesny zarządca wykonał rezerwację, pomimo, że wyznaczone miejsce było zbyt wąskie. Po jakimś czasie sąsiednia kwatera została zabudowana grobem, którego nagrobek częściowo wychodził poza ustalone wymiary, powodując, że zarezerwowana przestrzeń jeszcze bardziej się zmniejszyła. W związku z tym, kiedy uprawniona zmarła, nie było możliwości pochowania jej obok męża, jak sobie tego życzyła. Córka musiała pochować matkę w innym miejscu i zaczęła dochodzić swoich praw. Pozwała więc burmistrza miasta jako obecnego zarządcę oraz właściciela sąsiedniej kwatery, która wychodziła poza ustalone rozmiary.

Sąd Okręgowy badający sprawę zaczął wywód od ustalenia, czy pozwana samowolnie zajęła część zarezerwowanego przez powódkę miejsca przeznaczonego na grób, w którym w przyszłości mogłaby zostać pochowana powódka lub członkowie jej rodziny. Drugą istotną kwestią w tej sprawie było ustalenie, czy pozwany burmistrz, będący zarządcą cmentarza, zezwolił pozwanej na postawienie ponadwymiarowego nagrobka, czym doprowadził do tego, że powódka pozbawiona została zarezerwowanego miejsca obok grobu swego ojca.

Zdaniem sądu wskazać należy, że źródłem prawa do grobu jest umowa cywilnoprawna zawarta pomiędzy zarządem cmentarza a osobą uprawnioną. Umowa ta może być zawarta w dowolnej formie. Uprawnienia wynikające z uzyskania miejsca na cmentarzu, uiszczanie opłaty za korzystanie z takiego miejsca i wybudowanie grobu należy traktować jak swoisty stosunek cywilnoprawny. Grób może być przedmiotem określonych uprawnień, zarówno o charakterze majątkowym, jak i o charakterze wyłącznie osobistym. Ich pierwotnym źródłem jest umowa, na mocy której zarząd cmentarza oddaje osobie zainteresowanej miejsce na grób.

Stosunki pomiędzy zarządem cmentarza a osobami uprawnionymi do dysponowania miejscem w grobie są stosunkami cywilnoprawnymi. Prawo do grobu przed pochowaniem w nim zwłok ma charakter majątkowy, a z chwilą dokonania pochówku staje się uprawnieniem o charakterze dobra osobistego, zawierającym także elementy majątkowe.

W zakresie dobra osobistego, określane zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie, jako kult pamięci zmarłego, obejmuje zespół uprawnień o charakterze przede wszystkim osobistym i niemajątkowym, wypływających ze sfery uczuć odnoszących się do osoby zmarłej, okazywania szacunku i pamięci o niej, urządzenia pogrzebu oraz przygotowania nagrobka i decydowania o jego wystroju, załatwiania spraw z zarządem cmentarza, ochrony przed naruszeniami, składania wieńców, palenia zniczy, decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie dla pochowania dalszych zmarłych. Jak akcentuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, prawo do grobu ma dwojaki charakter − osobisty i majątkowy, przy czym elementom osobistym przypada zawsze rola wiodąca, bez względu na to, jaka jest wartość elementów majątkowych tego prawa i na czym one polegają.

Do dóbr osobistych człowieka należy zaliczyć prawo, aby jego zwłoki znalazły się w wybranym przez niego miejscu, w szczególności w grobie rodzinnym, obok osób mu bliskich. Z drugiej strony uprawnienie do grobu zawiera także elementy o charakterze majątkowym. Zakup miejsca na cmentarzu i urządzenie grobu wymaga świadczeń finansowych, niekiedy bardzo znacznych. Prawo do pochowania w danym grobie obok osób bliskich należy do dóbr osobistych korzystających z ochrony przewidzianej w art. 23 i 24 k.c.. Prawo do decydowania o miejscu własnego pochówku w przyszłości, może zostać naruszone poprzez niedotrzymanie warunków umowy przez zarządcę cmentarza i pochowanie w ustalonym miejscu zwłok innej osoby.

Przesłankami odpowiedzialności przewidzianymi w przepisie art. 24 § 1 k.c., które muszą być spełnione łącznie, są: istnienie dobra osobistego, jego naruszenie lub zagrożenie naruszenia i bezprawność działania sprawcy. Rozpoznając sprawę w przedmiocie ochrony dóbr osobistych, w pierwszej kolejności należy ustalić, czy doszło do naruszenia dobra osobistego, a dopiero w przypadku pozytywnej odpowiedzi ustalić, czy działanie pozwanego było bezprawne. Dowód, że dobro osobiste zostało zagrożone lub naruszone, ciąży na osobie poszukującej ochrony prawnej na podstawie art. 24 k.c. Natomiast na tym, kto podjął działanie zagrażające dobru osobistemu innej osoby lub naruszające to dobro, spoczywa ciężar dowodu, że nie było ono bezprawne. Jeżeli chodzi o działania pozwanej, decyzje odnośnie postawienia nagrobka podejmowała ona w porozumieniu z zarządcą cmentarza i za jego zgodą. Nie można zatem zarzucić pozwanej, że jej działania były bezprawne. Natomiast jeżeli chodzi o działania pozwanego, to nawet jeżeli przyjąć, że zezwolił on na wybudowanie nieco większych nagrobków niż przewiduje to rozporządzenie, to odbyło się to kosztem odstępu między nimi, a nie kosztem zarezerwowanego miejsca powódki.

Naruszenie prawa do spoczynku obok osoby najbliższej może bowiem odnosić się wyłącznie do matki powódki, skoro to ona miała zostać pochowana w wyznaczonym miejscu. Roszczenia z tytułu ochrony dóbr osobistych, jako prawa związane ściśle z osobą zmarłego, nie wchodzą w skład spadku i nie mogą przejść na spadkobierców. Powódka nie nabyła po śmierci matki żadnych roszczeń związanych z naruszeniem dóbr osobistych.

Ponadto sąd stwierdził, że należy zwrócić uwagę na konieczność rozróżnienia kilku istotnych kwestii dotyczących miejsc pochówku i kultu zmarłych. Czym innym jest grób, czyli wyznaczone miejsce w gruncie, tzw. kwatera, przeznaczona na złożenie trumny lub urny, która może mieć postać grobu ziemnego lub murowanego, czym innym zaś nagrobek, pomnik, czyli część nadziemna służąca uwidocznieniu miejsca pochówku i upamiętnieniu osoby pochowanej w grobie.

2016-11-22