Zachowek

Do zachowku uprawnieni są wyłącznie zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy pod warunkiem, że byliby powołani do spadku na podstawie ustawy, czyli gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu (art. 991 § 1 k.c.). Do zachowku nie jest natomiast uprawnione rodzeństwo spadkodawcy i zstępni tego rodzeństwa oraz dalsi krewni. Z roszczeniem o zachowek nie mogą również wystąpić ci spadkobiercy, którzy zostali wyłączeni od dziedziczenia. Także jeżeli spadkodawca wystąpił o rozwód z winy małżonka, a żądanie rozwodu było uzasadnione (co stwierdzi sąd), to małżonek spadkodawcy jest wyłączony od dziedziczenia (art. 940 § 1 k.c.). Zachowku nie mogą dochodzić także osoby, które wprawdzie zostały powołane przez spadkodawcę do spadku, jednakże przypadające im udziały spadkowe są niższe od wysokości należnego im zachowku. Osoby takie mogą wówczas żądać zapłaty kwoty mającej wyrównać wysokość udziałów spadkowych, które im przypadły, do wysokości należnego im zachowku.

Uprawnionym do zachowku należy się zachowek stanowiący połowę wartości udziału spadkowego, jaki by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli natomiast uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, należy mu się wówczas dwie trzecie udziału spadkowego (art. 991 § 1 k.c.). Jeżeli więc uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci darowizny uczynionej przez spadkodawcę, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Zanim będzie można obliczyć wysokość zachowku, należy najpierw obliczyć wartość całego spadku po zmarłym, a następnie udział spadkowy, jaki by przypadł uprawnionemu do zachowku, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu. Mając te dane, można przystąpić do obliczenia zachowku. Obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania. Dzięki temu istnieje możliwość uwzględnienia realnej wartości spadku. Takie stanowisko potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 marca 1985 roku (III CZP 75/84, OSN 1985 rok, nr 10, poz. 147). Obliczając wartość spadku, należy dodać wartości wszystkich rzeczy i praw majątkowych należących do spadku. Do tak wyliczonej wartości spadku dolicza się również wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę za życia. Przy czym dolicza się nie tylko wartość darowizn dokonanych na rzecz osób uprawnionych do zachowku, lecz także wartość darowizn dokonanych na rzecz innych osób, w tym spadkobierców. Spadkodawca nie ma możliwości wyłączenia darowizn spod takiego doliczenia. Natomiast przy obliczaniu wysokości zachowku nie dolicza się do spadku wartości drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych. Przykładowo można wymienić tu darowizny dokonane z tytułu świąt, ślubu i urodzin. Do spadku nie dolicza się także wartości darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od chwili otwarcia spadku, jednakże jedynie wówczas, gdy obdarowanymi były osoby nie będące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Natomiast darowizny dokonane na rzecz spadkobierców bądź osób uprawnionych do zachowku zawsze dolicza się do spadku, niezależnie kiedy zostały dokonane. Ponadto przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku wartości darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał on zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została dokonana na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Gdy uprawniony do zachowku jest małżonek spadkodawcy, to wówczas przy obliczaniu należnego mu zachowku nie dolicza się do spadku wartości darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania i według cen z chwili ustalania zachowku. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 maja 1995 roku (III CZP 69/84, OSN 1986 rok, nr 3, poz. 24) wskazał, że w wypadku, gdy w skład spadku wchodzi udział spadkowy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest w postępowaniu o roszczenia z tytułu zachowku samodzielne ustalenie przez sąd orzekający stanu i wartości spadku. Od tak ustalonej wartości spadku odlicza się długi spadkowe.

W sprawach o zachowek istnieje możliwość obniżenia wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie ogólnego art. 5 kodeksu cywilnego. Stanowisko takie poparł Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 maja 1981 roku (III CZP 18/81, OSN 1981 rok, nr 12, poz. 228). Artykuł 5 k.c. stanowi, że nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Sąd Najwyższy stwierdził, że celem zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższej rodziny, jednak w wyjątkowych wypadkach dopuszczalne jest obniżenie wysokości zachowku na podstawie art. 5 k.c., w szczególności ze względu na zasady współżycia społecznego. Artykuł ten może mieć na przykład zastosowanie, gdy jedynym składnikiem spadku jest mały lokal mieszkalny, który jest jedynym mieszkaniem spadkobiercy testamentowego zobowiązanego z tytułu zachowku, a jego dochody nie są wystarczające na zaspokojenie należności z tytułu zachowku. Moim zdaniem dopuszczalne jest wówczas obniżenie wierzytelności z tytułu zachowku, jeśli żądanie zapłaty pełnej należności pozostawałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.

Na wysokość zachowku wpływają również wcześniejsze korzyści otrzymane od spadkodawcy. Jeżeli osoba uprawniona do zachowku otrzymała od spadkodawcy darowiznę, to wartość tej darowizny zalicza się na należny tej osobie zachowek. Zaliczeniu na zachowek podlegają wyłącznie te darowizny, które zostają doliczone do spadku. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku wartości darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty od otwarcia spadku, ale tylko wtedy, gdy zostały one dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Zatem darowizny uczynione przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku podlegają zaliczeniu na ten zachowek, niezależnie od tego, w jakim czasie przed otwarciem spadku zostały dokonane. Wyjątek stanowią darowizny drobne, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, na należny mu zachowek zalicza się także wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę wstępnemu uprawnionego (art. 996 k.c.). W takim wypadku zaliczenie darowizny odbywa się w taki sam sposób, jak wskazano powyżej. Ponadto, jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, na należny mu zachowek zalicza się poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia, o ile koszty te przekraczają „przeciętną miarę” przyjętą w danym środowisku. Przepis ten dotyczy wyłącznie sytuacji, gdy uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy. Ustalenie „przeciętnej miary” pozostawia się sądowi rozpoznającemu sprawę o zapłatę z tytułu zachowku. Sąd rozważając konkretny przypadek, uwzględni stopień zamożności danej rodziny, porówna wysokość wydatków na wychowanie i wykształcenie zstępnego spadkodawcy z wydatkami dokonanymi przez rodziny o podobnym stopniu zamożności. Istotne będzie również ustalenie wysokości kosztów wychowania i wykształcenia poniesionych przez spadkodawcę na rzecz innych jego zstępnych. Jeżeli sąd ustali, że faktycznie spadkodawca poniósł na rzecz swojego zstępnego koszty wychowania oraz wykształcenia w wysokości przekraczającej „przeciętną miarę” przyjętą w danym środowisku, to zaliczeniu na poczet zachowku należnego temu zstępnemu podlega wyłącznie różnica między poniesionymi kosztami a kosztami przeciętnymi, przyjętymi dla danego środowiska.

Roszczenia o zapłatę z tytułu zachowku dochodzi się w trybie procesowym. Osoba uprawniona do zachowku, zapłaty z tego tytułu powinna dochodzić od spadkobierców. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku sam jest również uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. W sytuacji, gdy uprawniony do zachowku nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku (art. 1000 § 1 k.c.). Dotyczy to zarówno sytuacji, gdy uprawniony w ogóle nie otrzymał zapłaty z tytułu zachowku, jak i sytuacji, gdy otrzymał tylko część należnej mu z tego tytułu kwoty. Uprawniony do zachowku obowiązany jest wykazać, że nie może otrzymać od spadkobiercy zachowku. Na nim bowiem spoczywa ciężar dowodu. Jeżeli spadkodawca obdarował kilka osób, a darowizny te podlegają doliczeniu do spadku, to spośród nich odpowiedzialność za zachowek w pierwszej kolejności ponosi obdarowany najpóźniej. Obdarowany wcześniej ponosi tę odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później. Ciężar dowodu, że uprawniony do zachowku nie może uzyskać zaspokojenia swojego roszczenia od obdarowanego później spoczywa na tym uprawnionym. Odpowiedzialność obdarowanego za zachowek ogranicza się do zapłaty tylko w granicach powstałego wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Ustalając, czy obdarowany skutkiem darowizny wzbogacił się i w jakich granicach, uwzględnia się stan istniejący w chwili wystąpienia przez uprawnionego z żądaniem zapłaty zachowku. Jeżeli obdarowany zużył lub utracił przedmioty darowizny, czy przedmioty uzyskane w zamian za nie, to nie ponosi odpowiedzialności za zachowek. Wyjątek dotyczy sytuacji, gdy obdarowany działał w złej wierze. W wypadku, gdy obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny uprawnionemu z tytułu zachowku. Z uprawnienia tego mogą skorzystać tylko ci obdarowani, którzy nadal posiadają przedmiot darowizny. Przedmiot zostaje wydany uprawnionemu do zachowku w takim stanie, w jakim się znajduje, nawet wówczas, gdy od chwili otrzymania darowizny do chwili wydania nastąpiło jego znaczne pogorszenie lub zużycie. Roszczenie o zachowek podlega dziedziczeniu. Jednak roszczenie takie przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 1002 k.c.). Sam obowiązek zaspokojenia roszczeń z tytułu zachowku należy do długów spadkowych, a Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 lutego 1975 roku (III CZP 91/74, OSN 1976 rok, nr 1, poz. 6) wskazał, że uprawniony do zachowku może przenieść na inną osobę przysługującą mu z tego tytułu wierzytelność.

Roszczenie z tytułu zachowku przedawnia się z upływem trzech lat od ogłoszenia testamentu (art. 1007 § 1 k.c.). Natomiast roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem trzech lat od otwarcia spadku. Bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia bądź zabezpieczenia roszczenia, przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje. Potwierdził to Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 października 1992 roku (III CZP 130/92, OSN 1993 rok, nr 4, poz. 60). Sąd Najwyższy wyjaśniał również, że konieczną przesłanką przerwania biegu przedawnienia jest przedsięwzięcie czynności bezpośrednich w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Instytucja przedawnienia wpływa bowiem na stabilizację istniejących stosunków prawnych, a ograniczenie w czasie możliwości dochodzenia roszczeń leży w interesie porządku prawnego.

Czy ten artykuł był dla Ciebie interesujący?