Przyspieszenie w sprawach spadkowych

Dzięki wchodzącej w życie 2 października 2008 r. ustawie o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw – wiele osób zyska szanse na znacznie szybsze potwierdzenie praw do spadku.

W związku z wchodzącą w życie 2 października 2008 r. ustawą, z 24 sierpnia 2007 r., o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2007 r., nr 181, poz. 1287 ze zm.), w tym w szczególności Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu postępowania cywilnego – wiele osób zyska szanse na znacznie szybsze potwierdzenie praw do spadku. Sytuacja ta winna korzystnie wpłynąć na rynek nieruchomości, gdyż bardzo często zakup nieruchomości hamowało przedłużające się postępowanie spadkowe. Trzeba jednak podkreślić, że ustawy w znowelizowanym brzmieniu nie będzie się stosowało do spadków otwartych przed 1 lipca 1984 r., czyli – zgodnie z dyspozycją art. 924 kc – nowelizacja dotyczy tylko spadków po osobach zmarłych po tym terminie.

Zasadniczym zamierzeniem nowelizacji jest istotne poszerzenie kompetencji referendarzy sądowych i notariuszy w zakresie postępowania spadkowego w sprawach należących raczej do zakresu „ochrony prawnej” niż „wymiaru sprawiedliwości”, a przez to przyspieszenie tych spraw. Przy tym, pisząc w dużym skrócie, chodzi o sprawy, w których brak sporów między stronami.

W odniesieniu do referendarzy sądowych nowelizacja wprowadza ogólną klauzulę kompetencyjną, zgodnie z którą czynności procesowe w postępowaniu spadkowym może wykonywać referendarz sądowy, z wyłączeniem jednak prowadzenia rozprawy, zabezpieczenia spadku oraz przesłuchania świadków testamentu ustnego (nowy art. 509[10]§3 kpc). Notariusze uzyskają zaś bardzo istotne uprawnienie do wydawania aktów poświadczenia dziedziczenia ustawowego i testamentowego, z wyłączeniem jednak dziedziczenia na podstawie testamentów szczególnych (nowy art. 95a ustawy, z 14 lutego 1991 r., Prawo o notariacie [Dz. U. z 2002 r., nr 42, poz. 369 ze zm.]), prawo do wykonywania czynności związanych z otwarciem i ogłoszeniem testamentu (nowy art. 649§1 kpc) oraz sporządzaniem zaświadczeń o powołaniu wykonawcy testamentu (nowy art. 665§1 kpc). Przy tym poświadczenie dziedziczenia sporządzone przez notariusza miałoby mieć taką samą moc prawną jak sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, jednocześnie jednak byłoby możliwe do wydania jedynie w sprawach bezspornych. Jeśli natomiast między wszystkimi osobami, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy zarówno testamentowi, jak i ustawowi nie będzie zgody, a także gdy w grę wchodzić będzie dziedziczenie na podstawie tzw. testamentów szczególnych, np. ustnego, prawa do spadku będzie stwierdzać nadal wyłącznie Sąd.

Warunkiem koniecznym ważności lub skuteczności aktu poświadczenia dziedziczenia byłoby wpisanie go do rejestru, który w formie elektronicznej ma prowadzić Krajowa Rada Notarialna. Przy tym zarejestrowanie nie będzie mogło nastąpić, gdy w stosunku do danego spadku został już uprzednio zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia.

Należy zaznaczyć, że ta nowelizacja nie wyłącza drogi sądowej w odniesieniu do żadnej kategorii spraw spadkowych. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu nowelizacji, nowa regulacja pozostawia do wyboru stron sposób załatwienia danej sprawy spadkowej – wystąpienie do sądu spadku o stwierdzenie nabycia spadku bądź zwrócenie się do notariusza o wydanie aktu poświadczenia dziedziczenia. Przy tym analogiczny wybór przysługuje w odniesieniu do innych kategorii spraw spadkowych – złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 640 § 1 kpc), otwarcia i ogłoszenia testamentu (art. 649 § 1 kpc), uzyskania zaświadczenia o powołaniu wykonawcy testamentu (art. 665 K.p.c.). Równocześnie procedura uzyskania notarialnego poświadczenia dziedziczenia powinna być znacznie szybsza i mniej sformalizowana niż obowiązująca w postępowaniu sądowym o stwierdzenie nabycia spadku (art. 669 i n kpc). Podkreślić też trzeba, że w przypadku sądowego stwierdzenia nabycia spadku wyłącznie właściwym jest Sąd spadku, a więc, co do zasady, sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy (art. 628 kpc), natomiast notarialne poświadczenie dziedziczenia może być sporządzone przed notariuszem w dowolnej miejscowości, wedle wyboru uczestników tego postępowania. Takie podejście do spraw spadkowych nie tylko spowoduje ich przyspieszenie, ale też będzie odpowiadało tendencjom występującym w Unii Europejskiej (podobne rozwiązania zostały już przyjęte w niektórych państwach członkowskich).

Kierując się tymi względami, ustawodawca dokonał nowelizacji Kodeksu cywilnego wprowadzając zmiany do art. 1025-1028 kc, a w ślad za tym zmieniając także procedurę cywilną w stosownym zakresie. Bardzo istotnym jest, że zgodnie z art. 1025 kc, w brzmieniu wprowadzanym nowelizacją, Sąd na wniosek osoby mającej w tym interes stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę, zaś notariusz co do zasady sporządza akt poświadczenia dziedziczenia. Jednocześnie domniemywa się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, jest spadkobiercą, przy czym przeciwko domniemaniu wynikającemu ze stwierdzenia nabycia spadku nie można powoływać się na domniemanie wynikające z zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia.

Jednocześnie, zgodnie z dodanym nowelizacją art. 669(1) kpc, Sąd spadku w szczególności uchyla zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, jeżeli w odniesieniu do tego samego spadku zostało wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, a także w przypadku zarejestrowania dwóch lub więcej aktów poświadczenia dziedziczenia w odniesieniu do tego samego spadku – co ze względu na wyżej wskazany informatyczny system zabezpieczenia rejestracji winno być mało prawdopodobne – przy czym wtedy wydaje stosowne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. W każdym wypadku uchylenia zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia, sąd zawiadamia o tym notariusza, który uchylony akt sporządził, oraz Krajową Radę Notarialną, przesyłając odpisy wydanego orzeczenia. Tak więc z jednej strony dojdzie do pewnego odciążenia Sądów w zakresie postępowań spadkowych, jednak z drugiej – co może się ujawnić w szczególności w początkowym okresie obowiązywania nowelizacji – może dochodzić do nawarstwiania się obowiązków informacyjno-kontrolnych po stronie sądownictwa powszechnego.

Stwierdzenie nabycia spadku nie będzie mogło nastąpić – tak jak obecnie – przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku, przy czym warunek ten wstrzymuje także możliwość sporządzenia poświadczenie dziedziczenia. Tym samym jednak w związku z nowelizacją Prawa o notariacie wprowadzono przepis, zgodnie z którym, jeżeli od dnia otwarcia spadku nie upłynęło sześć miesięcy, w protokole dziedziczenia należy zamieścić oświadczenia spadkobierców o prostym przyjęciu spadku lub przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku, chyba że oświadczenia tej treści zostały już przez spadkobierców uprzednio złożone. W takim razie należy zamieścić wzmiankę o dacie, miejscu i treści złożonych przez poszczególnych spadkobierców oświadczeń. Tym samym termin sześciomiesięczny w żadnym stopniu nie wpłynie na przedłużenie postępowania prowadzonego przed notariuszem, gdyż całość koniecznych do sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia czynności będzie można zamknąć w ciągu jednego dnia.

Ważne jest, że zgodnie z przyszłym brzmieniem art. 1027 kc, względem osoby trzeciej, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia, spadkobierca może udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia nie tylko stwierdzeniem nabycia spadku, lecz także zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia. Oczywiście, skuteczne uzyskanie jednego z tych dokumentów faktycznie uniemożliwia i czyni zbędnym uzyskanie drugiego z nich.

Ponadto rozszerzono ochronę nabywcy w dobrej wierze, gdyż zgodnie z nowelizowanym art. 1028 kc, jeżeli ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, lecz spadkobiercą nie jest, rozporządza prawem należącym do spadku na rzecz osoby trzeciej, to osoba, na której rzecz rozporządzenie następuje, nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działa w złej wierze. Jest to logicznym następstwem przyjęcia koncepcji, że akt poświadczenia dziedziczenia sporządzony przez notariusza ma mieć taką samą moc prawną jak sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku.

Jak wskazałem wyżej, zmiany prawa materialnego spowodowały również konieczność znowelizowania prawa procesowego. Poza wyżej już wzmiankowanymi należy przede wszystkim zauważyć, że zgodnie z nowym brzmieniem art. 649§1 kpc już nie tylko Sąd, ale także notariusz może otwierać i ogłaszać testament. Jednocześnie notariusz niezwłocznie zawiadamia o tych czynnościach Sąd spadku, przesyłając odpis sporządzonego protokołu. Ponadto zgodnie z art. 653 kpc, w nowelizowanym brzmieniu, zaistnieje możliwość przechowywania przez notariusza testamentu wraz z protokołem jego otwarcia i ogłoszenia. Jednakże na żądanie Sądu spadku, notariusz będzie zobowiązany przesłać złożony testament temu Sądowi. Oczywiście, nowelizacja wywołała także dalsze zmiany w przepisach postępowania cywilnego, mające zasadniczo za zadanie zsynchronizowanie ich brzmienia z nowymi obowiązkami notariuszy, jednak ich szczegółowe omawianie nie wydaje się w tym artykule konieczne.

Wypada w tym miejscu zapowiedzieć, ze w przyszłym tygodniu zajmiemy się bardziej szczegółowo samym aktem poświadczenia dziedziczenia sporządzanym przez notariusza, a w szczególności jego stroną formalną. W tym miejscu jedynie dla uporządkowania zagadnienia zaznaczę, że o ile konsul – zgodnie z art. 19 ustawy, z 13 lutego 1984 r., o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2002 r., nr 215, poz. 1823 ze zm.) – ma możliwość wykonywania czynności notarialnych, to jednak w sposób wyraźny wyłączono spośród nich sporządzanie aktu poświadczenia dziedziczenia. Tak więc możliwość formalnego potwierdzenia praw do spadku została zastrzeżona jedynie dla notariuszy.

powrót do listy artykułów