Program Czyste Powietrze - co poszło nie tak?

„Kompletna zapaść” i „zupełne fiasko” to określenia, jakimi Polski Alarm Smogowy (PAS) ocenia to, co dotychczas zostało zrobione w programie Czyste Powietrze.

Miało być czyste powietrze, a są dofinansowania do źródeł emisji smogu. Oprócz tego wiele do życzenia pozostawia samo funkcjonowanie programu Czyste Powietrze, a problemy pojawiają się już na etapie składania wniosków o dotacje. Temu, jak w praktyce wygląda realizacja rządowej koncepcji na walkę z niską emisją po 5 miesiącach od wdrażania idei, przyjrzał się Polski Alarm Smogowy.

Pół promila rocznego celu – tyle dotychczas udało się osiągnąć. W przedstawionym przez rząd planie dla programu Czyste Powietrze założono, że na przestrzeni 10 lat rozliczonych zostanie 4 mln wniosków o dotacje na termomodernizację. To oznacza, że w każdym roku urzędnicy powinni rozpatrzyć ok. 400 tys. dokumentów. Tymczasem do ok. 20 lutego podpisano jedynie 147 umów z potencjalnymi beneficjentami wobec 25 742 złożonych wniosków. Ponadto w województwach, gdzie skala zanieczyszczeń powietrza jest największa, czyli w Małopolsce i na Śląsku, nie zawarto ani jednego dokumentu. PAS przestrzega, że obecne tempo programu pozwoli osiągnąć cel dopiero za 10 tys. lat.

Beneficjenci utkną w korku

Analiza, jakiej Polski Alarm Smogowy poddał działania związane z ociepleniem domów jednorodzinnych oraz wymianą niskoemisyjnych kotłów, pokazała, że system do przetwarzania wniosków jest niefunkcjonalny – nie daje możliwości ich „obsługiwania”. W apelu skierowanym przez organizację do Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej znajdziemy również zastrzeżenia dotyczące tego, kto bezpośrednio ma się zajmować realizacją programu. Pieczę nad obsługą programu i beneficjentów powierzono wojewódzkim funduszom ochrony środowiska. To oznacza, że muszą przygotować się do zajęcia się nawet 200 zgłoszeniami w ciągu dnia, podczas gdy gminy, którym byłoby łatwiej przyjąć beneficjentów ze względu na mniejszy zasięg, wyłączono z działań.

PAS przestrzega, że jeśli dystrybucja programu nie ulegnie poprawie, powstanie zastój, a oczekiwanie na dotację będzie się wydłużać w nieskończoność. Skuteczność programu jest w dużej mierze uzależniona od tego, jak będzie funkcjonowała cała procedura związana z obsługą beneficjentów. Zmian wymagają w tym zakresie przede wszystkim procedury, które obecnie wydłużają starania o dotacje. Biurokracja spowalnia rozpatrywanie wniosków, a to finalnie skutkuje nadal złą jakością powietrza, powodowaną licznymi źródłami niskiej emisji.

Nieprzewidziany przestój

Kolejnym zamachem na i tak rozchwiane już funkcjonowanie systemu było wstrzymanie w styczniu naboru wniosków, czego nie przewidywały programowe założenia. Zdaniem PAS jednym z najpoważniejszych zaniedbań w tym zakresie był brak informacji ze strony rządzących, że taka sytuacja nastąpi i jaka jest jej przyczyna. Tym bardziej, że PAS otrzymywał już informacje o niesprawnej obsłudze programu od osób zainteresowanych skorzystaniem z dotacji. We wspólnym komunikacie Ministerstwo Środowiska i Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej tłumaczą, że przestój był spowodowany koniecznością wprowadzenia zmian zarówno w zasadach regulujących funkcjonowanie programu, jak i formularzu o dofinansowanie. Wynikało to z wprowadzonej ulgi termomodernizacyjnej.

Smog finansowany publicznymi pieniędzmi

Jednak tym, co najbardziej może szokować w Czystym Powietrzu, to fakt, że w programie finansowany jest zakup kotłów węglowych i na drewno. Dzieje się tak wskutek dopuszczenia dotowania nowo powstających domów, a nie pomocy finansowej przy likwidacji złej jakości palenisk. Jak powiedział lider Polskiego Alarmu Smogowego Andrzej Guła, w praktyce oznacza to, iż z pieniędzy publicznych rząd finansuje nowe źródła emisji zanieczyszczeń.

Jak zostało podkreślone w apelu PAS wystosowanym do premiera Mateusza Morawieckiego, dofinansowania do nowych domów obejmują też kotły na paliwa stałe, co skutkuje zwiększeniem źródeł zanieczyszczeń. Kolejną kwestią rodzącą wątpliwości, są postanowienia Parlamentu Europejskiego i Rady na temat dotowania urządzeń grzewczych. Zgodnie z przepisami pomoc finansowa może zostać przyznana tylko wtedy, gdy jakość energetyczną urządzenia potwierdza etykieta energetyczna. Warunek nie został spełniony, co stwarza ryzyko zakwestionowania dotacji.

Budynki wielorodzinne bez dotacji

PAS zauważył także, że program uwzględnia tylko domy jednorodzinne, a w budynkach wielorodzinnych również są używane piece niespełniające odpowiednich standardów. Tymczasem tych źródeł niskiej emisji, choć stanowią sporą część gospodarstw, nie wzięto pod uwagę ani w programie Czyste Powietrze, ani w uldze podatkowej. Potrzeby obiektów wielorodzinnych obejmują zarówno termomodernizację, jak i zapewnienie odpowiedniej jakości urządzeń grzewczych. Zdaniem PAS reformy wymaga Fundusz Termomodernizacji i Remontów. Wnikliwiej trzeba byłoby się także przyjrzeć kwestii rozszerzenia ulgi na mieszkańców tego typu obiektów.

Nieprawdziwe problemy wnioskodawców

Zastrzeżenia co do funkcjonowania programu „Czyste Powietrze” przedstawiła również „Gazeta Wyborcza” w artykule pt. „Czyste powietrze z obietnic PiS”. Przedstawione w nim zarzuty Ministerstwo Środowiska oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej odpierały jako nieprawdziwe informacje.

W tej sprawie instytucje opublikowały wyjaśnienia. Dotyczyły one m.in. formy i sposobu składania wniosków. Jak podkreślono w komunikacie, formularz został przygotowany w przystępny sposób i jego wypełnienie nie powinno dla nikogo stanowić problemu, tym bardziej, że na każdym etapie można zweryfikować poprawność dokumentu, a gdy zajdzie taka potrzeba, wprowadzić stosowne zmiany. Ponadto niezbędne wskazówki zawarto w szczegółowej instrukcji. Mitem miał się okazać się również obowiązek złożenia wniosku osobiście czy ograniczenie formy jego przedstawienia do drogi internetowej.