Podatek od sprzedaży nieruchomości po śmierci współmałżonka

Rzecznik Praw Obywatelskich zasygnalizował problem niewłaściwego stosowania przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych przez organy podatkowe, w sytuacji zbycia nieruchomości po śmierci współmałżonka.

Z sygnałów napływających do Rzecznika Praw Obywatelskich wynika, iż w praktyce małżonkowie objęci ustawowym ustrojem wspólności majątkowej nabywają nieruchomość do majątku wspólnego. Jednak po śmierci jednego z nich, spadek po nim nabywa w drodze dziedziczenia drugi współmałżonek. Wdowa lub wdowiec niejednokrotnie decydują się na zbycie nieruchomości przed upływem 5 lat od końca roku, w którym nastąpiła śmierć współmałżonka. Wówczas organy podatkowe stoją na niekorzystnym dla podatników stanowisku, uznając, iż w wyniku śmierci jednego z nich znajdującego się w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej, drugi małżonek nabywa w drodze spadku po raz drugi udział w tej samej nieruchomości. W konsekwencji, zdaniem organów podatkowych, w przypadku gdy wdowa lub wdowiec zbywa nieruchomość w drodze umowy dożywocia, udział nabyty w drodze dziedziczenia stanowi źródło przychodu podlegające opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych na podstawie art. 10 ust. 1 pkt 8 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych jeżeli nie upłynęło 5 lat od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło nabycie (rozumiane jako dzień śmierci współmałżonka).

Podstawą przyjęcia przez organy podatkowe dopuszczalności opodatkowania przychodu z tytułu zbycia nieruchomości w drodze umowy dożywocia jest mylne rozumienie terminu „nabycie” z art. 10 ust. 1 pkt 8 ustawy o PIT oraz niewłaściwe rozumienie instytucji „wspólności małżeńskiej”. Na powyższe zwrócił uwagę Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 8 grudnia 2011 r., sygn. akt II FSK 1101/10. W ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego wadliwy jest pogląd, zgodnie z którym w wyniku śmierci jednego z małżonków znajdującego się w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej, drugi małżonek nabywa po raz drugi (w drodze spadku po pierwszym małżonku) udział w tej samej nieruchomości. Z uwagi na istotę wspólności majątkowej małżeńskiej, nie jest możliwe wyodrębnienie przypadającego każdemu z małżonków udziału w nieruchomości już podczas pierwotnego, wspólnego jej nabycia.

Sąd podkreślił, iż wspólność małżeńska jest szczególnym rodzajem współwłasności. Jest to wspólność bezudziałowa, w czasie której trwania małżonkowie nie mogą rozporządzać swoimi prawami do majątku wspólnego jako całości. Wspólność ta jest wspólnością masy majątkowej, to znaczy obejmuje cały zbiór praw majątkowych takich jak: własność i inne prawa rzeczowe czy wierzytelności. NSA wskazał, iż współwłasność łączna, w tym wypadku wspólność majątkowa, różni się od ułamkowej tym, że nie można w niej określić ilości udziałów każdego współwłaściciela. Obu współwłaścicielom przysługuje pełne prawo do całej masy majątkowej w niej zawartej. W ocenie Sądu, uproszczeniem jest przyjęcie przez organy podatkowe, że dochodzi do dwukrotnego nabycia nieruchomości: pierwszy raz w chwili zakupu nieruchomości wraz z współmałżonkiem w przypadku obowiązywania wspólności majątkowej, a drugi raz w wyniku dziedziczenia po śmierci współmałżonka. Skoro z uwagi na wspólność majątkową nie można wyodrębnić udziałów, które małżonkowie posiadali w chwili nabycia nieruchomości w małżeństwie, to w konsekwencji nie można przyjąć, że 5-letni termin biegnie od daty nabycia nieruchomości w drodze spadku.

Mając na uwadze powyższe, Rzecznik Praw Obywatelskich z niepokojem stwierdza, iż stanowisko obecnie prezentowane przez organy podatkowe może być krzywdzące dla specyficznej kategorii podatników. W większości przypadków problem dotyczy bowiem osób starszych, które po śmierci współmałżonka niejednokrotnie decydują się na zbycie nieruchomości m.in. w drodze umowy dożywocia z powodów finansowych oraz zdrowotnych, nie zdając sobie sprawy z negatywnych konsekwencji podatkowych. Temat ten jest przedmiotem szczególnego zainteresowania ze strony Rzecznika, ponieważ przestrzeganie i ochrona praw osób starszych stanowi jeden z priorytetów obecnej kadencji. Jednocześnie w ocenie Rzecznika praktyka stosowana przez organy podatkowe stoi w sprzeczności z poglądami wyrażonymi w orzecznictwie sądów administracyjnych. Organy podatkowe powinny respektować stanowisko, w szczególności NSA, który uznał za błędną wykładnię prawa prowadzącą do opodatkowania osób dokonujących zbycia nieruchomości przed upływem 5-letniego okresu licząc od końca roku kalendarzowego, w którym zmarł współmałżonek.