Pałac Saski – burzliwa historia nieistniejącej posiadłości

Jego historia sięga II połowy XVII w. Doszczętnie zniszczony przez wojska niemieckie w grudniu 1944 r., po upadku Powstania Warszawskiego. Mowa o dawnym „salonie Warszawy”, nieistniejącym obecnie Pałacu Saskim.

Pierwszy pałac w tym miejscu powstał w latach 60. XVII w. z inicjatywy poety, Jana Andrzeja Morsztyna, który wybudował go po tym, jak uzyskał pozwolenie od króla Jana Kazimierza na zasypanie w tym celu części fosy, a także rozsypanie wału Zygmuntowskiego. Nowo powstały barokowy pałac był wówczas jednym z największych w stolicy. Jan Andrzej Morsztyn urządził w nim m.in. galerię sztuki.

Następnie pałac przeszedł w ręce króla Augusta II Mocnego. Zdecydował się on przerobić budynek na królewską rezydencję wzorowaną na Wersalu. W tym celu dokupił do posiadłości działki sąsiadujące z nią i rozbudował pałac, dodając dwa kolejne skrzydła. Obiekt zyskał wystawną salę balową, Salę Teatralną i nowe zdobienia. Ponadto na zewnątrz powstał pierwszy w stolicy amfiteatr, w którym przed dużą publicznością wystawiano przedstawienia, a także reprezentacyjny ogród.

Budynek zaczął stopniowo niszczeć

Jego rozbudowę kontynuował po ojcu August III Sas. To właśnie w tamtym czasie pałac zyskał nazwę „Saski” i stał się centralną częścią nowoczesnej koncepcji zwanej „Osią Saską”. August III Sas zmarł jednak w 1763 r. i tym samym nieruchomość przestała pełnić funkcję rezydencji królewskiej. Budynek stopniowo popadł w ruinę. Przyczyniły się do tego m.in. zabory i powstanie kościuszkowskie. Do 1797 r. pałac był w rękach elektorów saskich. Zachowali oni dla siebie apartamenty w gmachu głównym. Reszta sali królewskich wynajmowana była na mieszkania czynszowe, mieściły się w niej też biura rządowe.

W 1804 r., gdy Pałac Saski nabył rząd pruski, powstało tam także Liceum Warszawskie. Nauczał w nim m.in. Mikołaj Chopin jako lektor języka francuskiego. Zamieszkał wraz z rodziną, w tym z małym wówczas jeszcze Fryderykiem, na II piętrze posiadłości.

Wraz z powstaniem Królestwa Kongresowego pałac i okalający go plac stały się miejscem kojarzonym głównie z brutalnością. Do sąsiadującego z Pałacem Saskim Pałacu Brühla wprowadził się książę Konstanty, będący namiestnikiem cara. Zamienił on wówczas cały teren posiadłości na koszary. Plac Saski stał się miejscem słynnych morderczych musztr, a jednocześnie także honorowych samobójstw oficerów polskich.

Odbudowa wg projektu Idzikowskiego

Pałac Saski uległ zniszczeniu w czasie powstania listopadowego. W miejsce pałacu rosyjski generał Iwan Dehn chciał wówczas postawić ogromną basztę. Ostatecznie jednak nie udało się jej zbudować. Ówczesne władze sprzedały w 1837 r. całą posiadłość rosyjskiemu przedsiębiorcy Iwanowi Skwarcowowi. To właśnie on w latach 1838-1842 zatrudnił polskiego architekta Adama Idzikowskiego do odbudowy zniszczonego prawie całkowicie pałacu. Na bazie projektu Idzikowskiego wzniesiono nieruchomość w stylu klasycystycznym. Korpus główny rozebrano, a w jego miejsce postawiono kolumnadę. W ramach posiadłości stanęły dwa samodzielne budynki. Taką formę Pałac Saski utrzymał aż do 1944 r.

W 1841 r. na Placu Saskim stanął obelisk poświęcony rodakom poległym w 1830 r. w imię wierności ówczesnej władzy. Mieszkańcy Warszawy nazywali go „pomnikiem zdrajców narodu”. W 1864 r. Pałac Saski trafił w ręce rosyjskich władz wojskowych i do 1915 r. miał w nim swoją siedzibę Zarząd Warszawskiego Okręgu Wojennego.

Miejsce, w którym złamano Enigmę

Po odzyskaniu niepodległości z placu chciano usunąć wszystkie pozostałości po Rosjanach. Pałac Saski przeznaczono na siedzibę Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, przemianowanego następnie na Sztab Główny w 1928 r. W budynku umieszczono wówczas także biuro szyfrów. Pracujący w nim kryptolodzy złamali słynną niemiecką Enigmę. Wymurowano wówczas podziemny tunel łączący oba skrzydła pałacu i rozebrano dzwonnicę. Na placu ponownie stanął, zabrany po powstaniu listopadowym, pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. W 1925 r. na środku kolumnady umieszczono słynny symboliczny Grób Nieznanego Żołnierza.

Od 1928 r. Plac Saski został nazwany imieniem Marszałka Józefa Piłsudskiego. Było to wówczas miejsce, gdzie odbywały się najważniejsze uroczystości państwowe oraz kościelne.

W czasie II Wojny Światowej swoją siedzibę miał w pałacu Wehrmacht. Sąsiedni Pałac Brühla służył natomiast Ludwikowi Fischerowi, gubernatorowi dystryktu warszawskiego. W 1940 r. Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego przemianowano na Adolf Hitler Platz (swoją przedwojenną nazwę odzyskał dopiero w 1990 r.). W grudniu 1944 r. zarówno Pałac Saski, jak i Pałac Brühla, a także pomnik księcia Józefa Poniatowskiego wysadzono w powietrze. Materiałów wybuchowych nie podłożono wówczas jedynie w miejscu Grobu Nieznanego Żołnierza i fragmentu kolumnady – według niektórych przekazów historycznych niemiecki żołnierz celowo zdecydował się oszczędzić to miejsce z szacunku dla bezimiennego polskiego żołnierza.

Próby ponownego zagospodarowania terenu

Po wojnie, w 1945 r. obszar po zburzonym Pałacu Saskim nazwano placem Zwycięstwa. Pozbyto się resztek zniszczonych zabudowań, teren odgruzowano, uporządkowano, a pośrodku pozostał jedynie Grób Nieznanego Żołnierza oraz zachowany po wybuchu urwany fragment kolumnady Pałacu Saskiego. Miejsce stopniowo zaczęło tracić na znaczeniu. Czasem odbywały się tam ważne wydarzenia, jak msza odprawiona przez Jana Pawła II w 1979 r. podczas jego pierwszej pielgrzymki do Polski. W 2009 r. na pamiątkę tego wydarzenia postawiono krzyż w miejscu stojącego wówczas papieskiego ołtarza.

Począwszy od 1918 r., próbowano na nowo zagospodarować tamten teren. W tym celu przeprowadzano wiele konkursów, szczególnie w okresie PRL. Jednak żaden z powojennych projektów nie zakładał odbudowy Pałacu Saskiego. Taka nieśmiała koncepcja pojawiła się dopiero w 1994 r. Projekt zakładał, że budynek miałby pełnić wówczas funkcję muzealno-kulturalną. Jednak realnie temat podjął dopiero w 2004 r. ówczesny prezydent Miasta Lech Kaczyński. Władze miasta zadecydowały wtedy o odbudowie. Pociągnęło to za sobą konieczność przeprowadzenia badań archeologicznych, które podjęto w latach 2006-08. Część odsłoniętych wówczas piwnic trafiła do rejestru zabytków, co podniosło koszt realizacji inwestycji. Jednak w 2008 r. inwestycję wstrzymano, gdyż eksperci orzekli, że fundamenty są zbyt słabe, by odbudować na nich pałac i tym samym środki zdecydowano się przeznaczyć na budowę Mostu Północnego. Odkopane fundamenty dawnej posiadłości zasypano.

Kontrowersje wokół odbudowy

Temat odbudowy brakującego elementu Osi Saskiej wracał jednak jak bumerang. Ponownie w 2018 r. za sprawą działającego od 2012 r. Stowarzyszenia „Saski2018”, które postulowało odbudowę Pałacu Saskiego na setną rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości, a później, w tym samym roku, z inicjatywy prezydenta Andrzeja Dudy. Jednak koncepcja wzbudziła wiele kontrowersji. Ostatecznie projekt jako inicjatywa Zjednoczonej Prawicy trafił do Sejmu w lipcu 2021 r. i został przegłosowany. Zadecydowano o odbudowie Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy sąsiadującej z placem ul. Królewskiej. Przeciwko odbudowie postulują jednak środowiska eksperckie. Niepokój budzi propozycja odbudowy Pałacu Saskiego wg projektu Idzikowskiego, a nie na wzór jego pierwotnej wersji. Wg projektu w odbudowanym Pałacu Saskim mają mieć siedzibę instytucje kulturalne, a w Pałacu Brühla – Senat RP. Odbudowa ma potrwać 10 lat i kosztować ok. 2,5 mld zł.