Odszkodowania za grunty warszawskie

Niedawne wyroki Trybunału Konstytucyjnego dotyczące odszkodowań za odebrane grunty w Warszawie stanowią dopiero pierwszy krok do uzyskania odszkodowania.

W pierwszych miesiącach po zakończeniu II wojny światowej wydano dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy (tzw. Dekret Bieruta), który -- w założeniach -- miał pomóc w odbudowie zniszczonej stolicy. Na jego mocy wszystkie grunty – a w późniejszej praktyce również i budynki, szczególnie te atrakcyjnie położone, w granicach przedwojennej stolicy przeszły na własność gminy. Źródła podają, że w ten sposób zostało przejętych ok. 40 tys. nieruchomości, co stanowiło ponad 90 proc. powierzchni miasta. Co prawda dekret przewidywał rekompensatę w postaci wieczystej dzierżawy, zabudowy lub odszkodowania, ale możliwość taka pozostała czysto teoretyczna z uwagi na brak odpowiedniego rozporządzenia. Także późniejsze ustawodawstwo (ustawa o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości z dnia 12 marca 1958 r. oraz ustawa o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości z dnia 29 kwietnia 1985 r.) w żaden sposób skutecznie nie naprawiło sytuacji, bowiem w efekcie ograniczyło prawo odszkodowania do byłych właścicieli domów jednorodzinnych i działek przeznaczonych pod budownictwo jednorodzinne przejętych po 5 kwietnia 1958 r.

Dopiero ustawa o gospodarce nieruchomościami z dnia 21 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Nr 115, poz. 741) przewidywała pewną formę zadośćuczynienia, jednak w ostatnich orzeczeniach Trybunał Konstytucyjny orzekł o ich niekonstytucyjności w pewnym zakresie.

Po pierwsze, zgodnie z art. 214 i art. 215 powoływanej ustawy część właścicieli, którzy stracili swoją własność w oparciu o dekret Bieruta, możeliczyć na zwrot nieruchomości lub odszkodowanie. Jednakże, jak wskazał Trybunał w wyroku z 13 czerwca 2011 r., art. 215 ust. 2 jest w istocie powtórzeniem dawnych przepisów i ciągle ogranicza się tylko do pewnej kategorii właścicieli. Dotyczy bowiem tylko tzw. budownictwa jednorodzinnego, pomijając posiadaczy kamienic czy budynków przemysłowych. Takie rozróżnienie, wobec jednolitej własności, która powinna być tak samo chroniona, jest niedopuszczalne. Trybunał wskazał, że niekonstytucyjne jest pozbawienie odszkodowania byłych właścicieli określonej kategorii nieruchomości warszawskich (tj. innych niż domów jednorodzinnych i działek przeznaczonych pod zabudowę jednorodzinną).

Podsumowując, TK orzekł w tej sprawie (sygn. SK 41/09), że art. 215 ust. 2 ustawy o gospodarce nieruchomościami jest niezgodny z ustawą zasadniczą: w zakresie, w jakim pomija stosowanie przepisów tej ustawy dotyczących odszkodowań za wywłaszczone nieruchomości do nieruchomości, które przeszły na własność gminy m.st. Warszawy lub państwa na podstawie dekretu warszawskiego, innych niż domy jednorodzinne, jeżeli przeszły one na własność państwa po 5 kwietnia 1958 r., i działek, które przed dniem wejścia w życie powołanego dekretu mogły być przeznaczone pod budownictwo inne niż jednorodzinne, jeżeli poprzedni właściciele lub ich następcy prawni zostali pozbawieni faktycznej możliwości władania nimi po 5 kwietnia 1958 r.

Ta samą ustawą zajął się Trybunał kilka tygodni wcześniej, wydając wyrok 19 maja br. w sprawie o sygn. SK 9/08. Wtedy badano kolejny przepis -- art. 216 ustawy o gospodarce nieruchomościami -- który wskazuje, że art. 214 i 215 znajdą zastosowanie także w stosunku do innych nieruchomości przejętych lub nabytych na rzecz Skarbu Państwa na podstawie enumeratywnie wymienionych innych ustaw. Problem polegał na na tym, że w wyliczeniu znalazł się tylko i wyłącznie art. 6 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości, podczas gdy „zapomniano” o art. 47 ust. 1. Takie pominięcie spowodowało nierówne traktowanie części osób, bowiem możliwość ubiegania się o zwrot wywłaszczonej nieruchomości została uzależniona od wskazanej w akcie notarialnym podstawy prawnej. Takiego prawa pozbawieni zostali ci, od których Skarb Państwa nabył, w formie dobrowolnej umowy (określonej w art. 6 ustawy z 12 marca 1958 r.), nieruchomość, o której wywłaszczenie się ubiegał, jeśli w akcie notarialnym przenoszącym własność nieruchomości został wskazany art. 47 ust. 1, a nie art. 6 ustawy z 12 marca 1958 r. Trybunał Konstytucyjny, stwierdził, że wyżej wspomniany art. 216, w zakresie, w jakim pomija art. 47 ust. 1 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości jako podstawę nabycia na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości, jest niezgodny z konstytucją.

Warto dodać, że oba wyroki mają ograniczony skutek. Zdaniem Trybunału niezgodność regulacji z konstytucją polega na braku odpowiednich przepisów. Nie było więc możliwe orzeczenie o niekonstytucyjności danego przepisu (a w konsekwencji o niestosowaniu go), a oba wyroki jedynie zobowiązują ustawodawcę do ustanowienia nowych, zgodnych z Konstytucją, regulacji prawnych. Do tego czasu sytuacja prawna osób zainteresowanych uzyskaniem odszkodowania nie zmieni się.