Krakowskie kamienice: Filharmonia, Dom Śląski

Budynek, w którym dzisiaj mieści się siedziba Filharmonii, oraz Dom Śląski jaka historia kryje się w ich murach?

Filharmonia Krakowska

Położony w ścisłym centrum Krakowa, na rogu ul. Zwierzynieckiej i Straszewskiego, budynek Filharmonii Krakowskiej istnieje od 1930 r., początkowo jako Katolicki Dom Ludowy podlegający Archidiecezji Krakowskiej, z czasem przeznaczony dla formującej się w Małopolsce zawodowej orkiestry symfonicznej. Budowę obiektu zainicjował kardynał książę Adam Sapieha, a przygotowaniem koncepcji architektonicznej zajął się Józef Pokutyński nauczyciel rysunku w Państwowej Szkole Przemysłowej w Krakowie i architekt specjalizujący się przede wszystkim w projektowaniu budynków użyteczności publicznej. Wykształcenie zdobywał w Wiedniu, stąd częste w jego dorobku nawiązania formalne do austriackiej zabudowy pałacowej. Prace nad przygotowaniem projektu trwały 2 lata. Ze względu na przedłużającą się w tym czasie chorobę architekta autorstwo dodatkowych rozwiązań architektonicznych przypisuje się jego pomocnikom – Stanisławowi Filipkiewiczowi i Juliuszowi Kolarzewskiemu.

Podstawę przyjętej koncepcji stanowiło założenie, że budynek będzie pełnił funkcję ośrodka kulturalnego. W związku z tym w zagospodarowaniu przestrzeni zrezygnowano ze standardów typowych dla budownictwa mieszkaniowego na rzecz wydzielenia i aranżacji pomieszczeń na reprezentacyjny hol, szatnię, dużą salę koncertową oraz mniejsze przystosowane do koncertów kameralnych. Obiekt wzniesiono na planie przypominającym literę „L”. Na parterze zaplanowano salę widowiskową z balkonem, jej zwieńczenie miał stanowić żelbetowy kasetonowy strop, a na bocznych ścianach zamierzano umieścić pilastry. Na widowni przewidziano blisko 700 miejsc dla uczestników wydarzeń artystycznych organizowanych w ośrodku. Pomieszczenie zostało w całości zrealizowane zgodnie z pierwszymi założeniami projektowymi. Wystrój utrzymany jest w stylistyce modernizmu, którą uzupełniają neobarokowe elementy zdobnicze. Nie inaczej było z wyższymi kondygnacjami budynku, na których powstały kolejno dwie kameralne sale widowiskowe. Jednym z ciekawszych wątków pierwszych 10 lat działalności obiektu jest inscenizacja z udziałem Karola Wojtyły w tzw. Sali Błękitnej, gdzie w 1938 r., będąc jeszcze studentem polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, przyszły papież Jan Paweł II pierwszy raz publicznie zaprezentował swoje wiersze.

Budynek współgra z krajobrazem zabytkowego centrum Krakowa. Dzieje się tak za sprawą dużego skupienia na detalach, które nadają fasadzie dekoracyjny charakter. Elewację przedzielają pilastry rozciągające się na całej wysokości budynku. O barokowym przepychu inwestycji świadczą m.in. ozdobne portale wykonane na parterze oraz tralkowe balkony przylegające do pierwszego piętra. Dach oparto na wysokiej łamanej konstrukcji, której charakterystycznym elementem są lukarny wpuszczające na poddasze naturalne światło.

Uroczystość otwarcia Domu Ludowego odbyła się 26 października 1931 r. Na pamiątkę tego wydarzenia i jako podsumowanie wieloletnich prac budowlanych, na attyce zrealizowanej w środkowej części fasady przygotowano bogato zdobiony kartusz z napisem „A.D. 1930”. Miano siedziby Filharmonii Krakowskiej budynek zyskał dopiero po zakończeniu II wojny światowej. Sama orkiestra początkowo istniała pod szyldem Związku Zawodowego Muzyków w Krakowie. Pod koniec lat 30. XX w. Zarząd Towarzystwa Muzycznego zdecydował o powołaniu nowej jednostki w swoich strukturach. W 1937 r. utworzono sekcję o nazwie Filharmonia Krakowska. Pierwszy koncert orkiestry odbył się 3 lutego 1945 r. Od tego momentu można mówić o przeznaczeniu gmachu przy Zwierzynieckiej i Straszewskiego w całości pod inicjatywy artystyczne środowiska muzycznego. Krakowski budynek szybko stał się rozpoznawalny w kraju, ponieważ Filharmonia Krakowska była pierwszą tego rodzaju instytucją w Polsce, która rozpoczęła działalność tuż po ustaniu działań wojennych. Znaną współcześnie nazwę nadano orkiestrze (a także jej siedzibie) w 1962 r., kiedy na swojego patrona muzycy wybrali Karola Szymanowskiego. Ocalały podczas II wojny światowej gmach nie uniknął starcia z żywiołem – w 1991 r. miał miejsce pożar, który dokonał znacznych zniszczeń, szczególnie w głównej sali koncertowej. Kilka lat należało poczekać na wymianę uszkodzonych monumentalnych organów, które obecnie stanowią ozdobę największego pomieszczenia gmachu.

Prace remontowe i konserwatorskie stopniowo przeprowadzane w obiekcie nasiliły się po uzyskaniu wsparcia ze strony Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa. Odnowienie dachu i kartusza wieńczącego fasadę umożliwiły środki przyznane z funduszu organizacji. Dzięki dotacjom udało się także m.in. odrestaurować elewacje tylne oraz poprawić stan stolarki okiennej i drzwiowej.

Fot. 1. Filharmonia (zdjęcie na licencji Creative Commons) 

Dom Śląski

Budynek zrealizowany przy ul. Pomorskiej 2 przez Towarzystwo Obrony Kresów Zachodnich jako Dom Śląski stanowi przykład architektury odpowiadającej podstawowym założeniom modernizmu. Po wydarzeniach II wojny światowej kamienica stała się też miejscem pamięci narodowej i oddziałem Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. W latach 30. XX w. działała w niej bursa oraz schronisko turystyczne dla młodzieży i studentów z województwa śląskiego. Ostatnie prace budowlane w ramach projektu Towarzystwa Obrony Kresów Zachodnich wykonano w 1936 r. Przez 3 lata budynek był użytkowany zgodnie ze swoim przeznaczeniem. Wybuch II wojny światowej całkowicie odmienił jego wizerunek – już 13 września 1939 r. został przejęty przez oddziały niemieckie. Okupanci zorganizowali w nim siedzibę Komendy Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w dystrykcie Kraków. Od tej pory walory architektoniczne budowli przestały mieć znaczenie. W powszechnej świadomości Dom Śląski został zapamiętany jako narzędzie terroru gestapo, ponieważ właśnie tutaj swoje działania prowadziła Tajna Policja Państwowa. W pomieszczeniach budynku hitlerowcy organizowali przesłuchania osób przetrzymywanych głównie w więzieniu przy ul. Montelupich. Podziemia Domu Śląskiego również pełniły funkcję aresztu, co potwierdzają zachowane do dzisiaj napisy i symbole wyryte w ścianach przez torturowanych przedstawicieli różnych grup społecznych, zawodowych i politycznych, podejrzewanych o działania skierowane przeciwko okupatowi. Inskrypcje pochodzą z lat 1943-1945. Pomieszczenia na pierwszym i drugim piętrze budynku przekształcono w sale przesłuchań.

Świadectwa i dokumenty historyczne z tego okresu nadal stanowią przedmiot badań historyków, ale liczba wszystkich osób przetrzymywanych w gmachu niemieckiej Komendy Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa nie jest dokładnie znana. W murach budynku zorganizowano placówkę muzealną, w której prowadzone są prelekcje poświęcone tematyce wojny i okupacji, ze szczególnym uwzględnieniem działań gestapo na terenie Krakowa. Status miejsca pamięci narodowej nadano obiektowi w 1981 roku. Wnętrza muzeum wypełnia ekspozycja stała zatytułowana „Kraków w latach 1939-1956”. Likwidację krakowskiej jednostki gestapo zakończono 17 stycznia 1945 roku. Tuż po wojnie zarządzaniem obiektem zajęła się Liga Obrony Kraju. Przekazywanie pełnych praw do budynku nowym właścicielom trwało kilka następnych lat.

Fot.2. Dom Śląski (zdjęcie na licencji Creative Commons)