Jak polski dom stał się światową ikoną

Dom Hansenów w Szuminie to jedyny polski budynek wpisany na listę światowych ikon architektury jednorodzinnej.

Kiedy polski reportażysta Filip Springer zbierał materiały do książki „Zaczyn: o Zofii i Oskarze Hansenach”, odbył rozmowę ze studentami architektury, sprawdzając, jak powszechna jest wiedza o historii jedynego polskiego budynku wpisanego na międzynarodową listę Iconic Houses Network – gromadzącą najważniejsze modernistyczne projekty domów jednorodzinnych na świecie. Pierwszym odkryciem, jakiego dokonał autor książki wydanej w 2013 r., była zaskakująca cisza wokół Hansenów. Na 210 studentów obecnych na spotkaniu z reporterem, tylko 7 słyszało o docenionym przez ekspertów dorobku pary architektów. Jak to możliwe, że mało znane w Polsce nazwisko Hansenów zostało zestawione z takimi twórcami światowej architektury, jak Mies van der Rohe czy Frank Loyd Wright?

Letni dom Hansenów w Szuminie 

Od 2014 r. upowszechnianiem wiedzy o teorii Oscara Hansena i jej realizacji – letnim domu w Szuminie, zajmuje się Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Obiekt jest dostępny dla zwiedzających, tak jak pozostałe budowle wpisane na międzynarodową listę domów-ikon. Projekt zrealizowany w Szuminie w 1968 r. odzwierciedla ideę tzw. formy otwartej. Pierwszy raz o otwartej sztuce Hansenów usłyszano prawie 10 lat wcześniej – na kongresie CIAM w Otterlo. Projektanci stworzyli wizję architektury opartej na pełnym zaangażowaniu mieszkańców w kreowanie przestrzeni. Dom jako forma otwarta to obiekt, w którym głos architekta nie jest najważniejszy, a prawa rynku deweloperskiego ustępują przed relacjami międzyludzkimi, indywidualnymi potrzebami użytkowników i współtworzeniem tożsamości miejsca. W myśl tej zasady przyszli mieszkańcy mają prawo decydować o układzie projektowanych mieszkań, planie pomieszczeń, wielkości okien i drzwi oraz wszelkich innych szczegółach wpływających na ostateczny kształt budynku i pojedynczych lokali. Jeszcze przed zaprojektowaniem letniego domu Oscar Hansen nadał realny kształt swojej teorii, przygotowując wraz z żoną osiedla mieszkaniowe w Warszawie (Rakowiec, Bracławska) i Lublinie (osiedle im. Juliusza Słowackiego). W wymienionych wyżej przypadkach idealizm twórców częściowo musiał ugiąć się pod twardymi zapisami regulaminu przydziału mieszkań przez spółdzielnie mieszkaniowe. Dopiero projekt własnego domu pozwolił Hansenom uwolnić się od tego rodzaju ograniczeń.

Modelowy przykład formy otwartej

Budowa obiektu w niewielkiej miejscowości pod Węgrowem zakończyła się w 1968 r. Położenie działki przy trasie prowadzącej w kierunku pól uprawnych zostało odczytane przez Hansenów jako prosty znak przemawiający za słusznością formy otwartej. Jeszcze przed symbolicznym wbiciem w ziemię pierwszej łopaty właściciele postawili ławkę dla wracających z pracy mieszkańców wioski, pierwszym założeniem twórców projektu była bowiem integracja z lokalną społecznością i dzielenie się przestrzenią. Na tle tej interakcji i zawiązywania trwałych relacji międzyludzkich Hansenowie dostrzegali ideę sztuki, która otwiera przed odbiorcami nieograniczone możliwości interpretacji: dowolność w ustalaniu kontekstu projektu czyni go zawsze aktualnym. Para architektów dążyła w ten sposób do swoistego ciągłego ożywiania wnętrz.

O swoich humanistycznych inspiracjach z lat młodości Oscar Hansen opowiadał w jednym z wywiadów, udzielonym Hansowi Ulrichowi Obristowi: Przeczytałem i usłyszałem wiele rzeczy na temat Parteno­nu, Akropolu i tak dalej, ale kiedy pojechałem tam pierwszy raz, aby je zobaczyć, przekroczyło to wszelkie moje wyobrażenia. […] Było to niewiarygodne do­świadczenie czasoprzestrzeni: przy wschodzie słońca, w połu­dnie, wieczorem, kiedy ludzie nadchodzą, kręcą się wokół. […] Punkt odniesienia, którym mierzę Picassa to Partenon, ponie­waż jest on czymś, czego nie można pojąć bez zobaczenia tego na własne oczy. […] Natomiast Le Corbusier jest jak Hagia Sophia. Czemu? Po­nieważ wiele się spodziewałem po Hagia Sophia […] i tak samo wiele oczekiwałem od Le Corbusiera. Ale kiedy pierwszy raz tam pojechałem, nie znalazłem tego, czego się spodziewałem. Do­piero kiedy wróciłem później, rozpoznałem prawdziwą wartość tego wszystkiego […]. Picasso nauczył mnie rzeczy, które wiążą się z życiem, pod­czas gdy Le Corbusier był wielkim specjalistą, człowiekiem o wyjątkowych zdolnościach, może nawet geniuszem, ale nie dał mi tego co Picasso. (cytat pochodzi z książki F. Springera „Zaczyn. O Zofii i Oskarze Hansenach”).

Światowa ikona architektury

Co oprócz humanizmu wpisanego w architekturę zdecydowało o tym, że Dom Hansenów stał się światową ikoną? Na początek musiał spełnić kilka warunków formalnych stawianych obiektom kandydującym do tego zaszczytnego tytułu. Po pierwsze, projekt powinien zostać zrealizowany w XX w. i powstać w nurcie modernizmu. Kolejny warunek można określić jako „trwałość” – budynek powinien zachować swoją oryginalną bryłę, dopuszczalne są remonty, ale nieingerujące w pierwotną strukturę obiektu. Ostatnie kryterium to dostępność dla zwiedzających.

Wymienione wyżej warunki spełniły do tej pory m.in. Ville Savoye Le Corbusiera, Farnsworth Property Miesa van der Rohe, Dom Rietvelda Schrödera zaprojektowany przez Gerritq Rietvelda, Glass House Philipa Johnsona, Fallingwater Franka Lloyda, Casa das Canoas Oscara Niemeyera, Museo Casa Mollina zrealizowany przez Carla Mollina, Casa Broner Erwina Bronera czy Melnikov House Konstantina Melnikova. Pełne zestawienie domów-ikon znajduje się na stronie: www.iconichouses.org/houses

Dom Hansenów z zewnątrz przypomina drewnianą chatę, która koresponduje z wiejskim krajobrazem Szumina. Wnętrza natomiast „wchłonęły” nie tylko charakter najbliższego otoczenia., ale również cechy osobowości mieszkańców budynku. Ostatni fakt widoczny jest w wypełnianiu pomieszczeń przedmiotami i detalami nawiązującymi do wydarzeń z życia Hansenów. Warto pamiętać, że mimo pokreślenia związku z historią życia architektów dom jako forma otwarta miał być pozbawiony ograniczeń czasowych i stylistycznych, by adaptacja na potrzeby kolejnych mieszkańców była możliwa w dowolnym momencie.