Historie krakowskich kamienic: tutaj bywali królowie

Kamienica Szara, Dom Ohrensteina oraz Kamienica Bonerowska – wielokrotnie zmieniały swoją funkcję, nierzadko znajdując się w centrum przełomowych zdarzeń.

Kamienica Szara

Zanim Kamienicę Szarą wpisano do Rejestru Zabytków Krakowa (na liście znajduje się od 1936 r.), zaznaczyła wyraźny ślad w historii Grodu Kraka. Wzniesiona na początku XIV w., z czasem stała się czymś więcej niż częścią zabudowy mieszkaniowej Starego Miasta, wielokrotnie zmieniała swoją funkcję – nierzadko goszcząc władców Polski czy znajdując się w centrum przełomowych zdarzeń. Obiekt praktycznie od początku swego istnienia stanowił przykład okazałej murowanej budowli. Do dzisiaj jest największą kamienicą zlokalizowaną przy Rynku Głównym. Już na początku uzgadniania koncepcji architektonicznej pojawiło się założenie, że budynek będzie się składał z trzech kondygnacji. Prywatny właściciel przeznaczył na ten cel działkę o wymiarach, według dawnego systemu, 36 na 72 łokci. Pierwszą zmianą wprowadzoną do pierwotnej struktury obiektu było przyłączenie do niego dodatkowego budynku, w ten sposób zwiększono powierzchnię i nadano bryle kształt litery „L”. Tych przekształceń dokonano w okresie panowania króla Władysława Łokietka. Wśród pierwszych mieszczan, którzy posiadali prawo własności kamienicy, wymienia się Mikołaja Wierzynka Starszego, związanego z dworem króla Kazimierza Wielkiego. Swoją nazwę budynek zawdzięcza prawdopodobnie jego kochance Sarze, gdyż to właśnie jej imię ówczesny właściciel upamiętnił w słowie „Szara”.

Wkrótce, za sprawą kolejnych mieszkańców budynku, obiekt znacznie zyskał pod względem estetycznym. W ramach przeprowadzonych w tym czasie remontów m.in. pomalowano stropy i wykonano nowe portale. Największym dokonaniem architektów i budowniczych zajmujących się w tym czasie kamienicą było zaprojektowanie i zrealizowanie ozdobnego sklepienia, którym przykryto tylną izbę gmachu. Budynek wkrótce zyskał miano siedziby wpływowych rodów magnackich: Zborowskich, Banczów, Koźlów, Krupków, Myszkowskich oraz Zebrzydowskich. Przed przejęciem kamienicy przez ostatni z wymienionych, zaczęła stopniowo podupadać. Przyczyną zniszczeń były niewłaściwe decyzje związane z rozbudową – m.in. zamontowanie pozbawionego odpływu dachu, w którym nadmiernie gromadziła się woda. Próbowano ratować cenną kamienicę kolejnymi remontami, które jednak nie przyniosły oczekiwanego skutku.

Kiedy do budynku wprowadziła się rodzina Zabrzydowskich, poczyniono starania, by przywrócić go do dawanej świetności, a zarazem nadać mu nowe oblicze, odpowiadające panującemu już w tym okresie w architekturze stylowi wczesnobarokowemu. Magnaci sfinansowali przygotowanie sali reprezentacyjnej, której zaletą była duża ilość światła wpuszczanego do pomieszczenia równocześnie dziesięcioma oknami. Zajęli się także rozbudową oficyny oraz wyznaczeniem na parterze pierwszych lokali kupieckich, niewielkich składzików, które wynajmowali Żydzi specjalizujący się w handlu. Kolejne rozwiązania zastosowane podczas przebudowy Kamienicy Szarej odzwierciedlają postęp w dziedzinie budownictwa. Oprócz kominów pokrytych zdobieniami i udoskonalenia techniki wykonywania stropów, uwagę zwraca zainstalowanie w obiekcie systemu kanalizacji. Tak dużą skalę zmian umożliwił pokaźny majątek Zebrzydowskich, którzy uchodzili za jeden z najbogatszych rodów w kraju. Bez dużego wkładu finansowego niektóre projekty musiałyby długo czekać na realizację lub zostałyby całkowicie pominięte i zapomniane.

Przełomowym zdarzeniem, które wpłynęło na historię kamienicy, był potop szwedzki. Działania wojenne w dużej mierze zniszczyły lata starań właścicieli budynku o uczynienie go najbardziej rozpoznawalną siedzibą rodową w Krakowie. Z czasem okazało się jednak, że ten wysiłek nie poszedł na marne, a to, co ostatecznie przesądziło o dobrej sławie Kamienicy Szarej, miało dopiero nastąpić. Po potopie szwedzkim zmieniła właściciela. Budynkiem zaczęła zarządzać rodzina Czartoryskich, która rozumiała jego funkcję nieco inaczej niż dotychczas. Od 1673 r. kamienica oferowała głównie lokale pod wynajem. Swoje zakłady otwierało tu wielu krakowskich rzemieślników, zaś zyski z wynajmu pozwoliły właścicielom na planowanie kolejnych remontów. Budynek odkupił od Czartoryskich, w 1787 r., podstoli krakowski, kasztelan biecki Franciszek Żeleński, którego częstym gościem był król Stanisław August Poniatowski. Warto zauważyć, że już znacznie wcześniej kamienica budziła zainteresowanie polskich władców. Mury zabytkowego budynku odwiedzał m.in. Henryk Walezy. Znaczenie strategiczne kamienica zyskała natomiast w momencie, kiedy zaczęła pełnić funkcję siedziby sztabu generalnego Tadeusza Kościuszki. Rangę budowli utwierdziło utworzenie w niej w 1846 r. Rządu Tymczasowego powstania krakowskiego.

Ciekawym wątkiem w historii kamienicy było przekształcenie jej w znany dom handlowy (sklep kolonialny i sklep z materiałami budowlanymi), w którym do lat 50. XX w. na swoją markę pracował Stanisław Feintuch, kupiec ze znanej, zwłaszcza w kręgach właścicieli kamienic, a także architektów i artystów, rodziny Żydów z krakowskiego Kazimierza. Pod zmienionym nazwiskiem (Szarski) przeprowadził liczne prace remontowe, które pozwoliły dostosować budynek do wymogów nowego stulecia. Dalsze działania renowacyjne kontynuował jego syn Henryk Szarski, wraz z konserwatorem zabytków Stanisławem Tomkowiczem.

Współcześnie w kamienicy swoją działalność prowadzi Fundacja Grey House Szara Kamienica, powołana w 1993 r. Organizacja odpowiada za obecny stan budynku, inwestując w konserwację jego zabytkowych elementów i remonty mające na celu unowocześnienie obiektu. Dzisiaj Kamienica Szara nadal przyciąga spojrzenia swoją okazałą formą. We wnętrzach nie brakuje też śladów poszczególnych stylów architektonicznych, do których sięgano podczas budowy i remontów – wypełniają je gotyckie sklepienia, renesansowe stropy, barokowy portal zaprojektowany przez rodzinę Castellich czy polichromie Józefa Mehoffera.

Dom Ohrensteina

Stuletnia historia krakowskiej kamienicy Dom Ohrensteina w pewien sposób łączy się ze znacznie starszą poprzedniczką. Architekt, który zaprojektował kamienicę, Jan Zawiejski, do 18. roku życia nosił nazwisko Feintuch, pochodził zatem z tej samej żydowskiej rodziny, która przez kilka dekad prowadziła dom handlowy w Kamienicy Szarej. Sławę zyskał jako twórca koncepcji architektonicznej Teatru Miejskiego w Krakowie, czyli dzisiejszego Teatru im. Juliusza Słowackiego. Na liście jego osiągnięć znajduje się także m.in. kamienica przy ul. Biskupiej 2 oraz budynek Akademii Handlowej przy ul. Kapucyńskiej 2. Jego doświadczenie zawodowe wynikało z gruntownego wykształcenia, które zdobył, studiując w Monachium i Wiedniu. Mniej więcej w okresie, kiedy zajmował się realizowaniem kamienicy położonej przy ul. Stradom 27, sprawował funkcję architekta miejskiego (lata 1900–1914), był ponadto profesorem Krakowskiej Szkoły Przemysłowej. Ze względu na wysoką pozycję w krakowskim środowisku architektów i powszechne uznanie Zawiejskiego, każdy jego kolejny projekt był ważnym wydarzeniem. Tak też mogła zostać zapamiętana budowa Domu Ohrensteina, jednak do 1918 r. oficjalnie autorem projektu był Roman Bandurski. Jako urzędnik państwowy Zawiejski nie mógł przyjmować prywatnych zleceń, dlatego jego udziału w przedsięwzięciu nie ujawniono przez kilka następnych lat po zrealizowaniu budowli. Zachowanie tajemnicy było o tyle trudne, że na działce, którą przeznaczono pod budowę, początkowo, jeszcze w XIX w., znajdował się dom Marcina Feintucha, dziadka Jana Zawiejskiego, a następnie mieszkała tam ciotka architekta, Karolina Maizlowa.

Dom Ohrensteina w Krakowie, źródło: Wikipedia

Po wyburzeniu nieruchomości zdecydowano o wzniesieniu w jej miejsce zupełnie nowej budowli. Teren pod budowę odkupił od ostatniej właścicielki Mojżesz Leib Ohrenstein. Na jego zlecenie Jan Zawiejski zajął się projektowaniem czteropiętrowej kamienicy. Inwestor od początku nie planował wykorzystywać budynku jedynie na własny użytek. Była to raczej poważna inwestycja mieszkaniowa, w której miały się znaleźć lokale czynszowe. W pierwszej połowie XX w. budynek przez długi czas był największym tego rodzaju przedsięwzięciem w Krakowie. Na parterze wygospodarowano dodatkowo miejsce na stoiska handlowe i usługowe. W pewnym okresie w budynku z powodzeniem działało także kino. Pozostałe kondygnacje właściciel w całości przeznaczył na mieszkania. Inwestycja została przemyślana w taki sposób, by wyróżniała się nie tylko walorami architektonicznymi, ale też funkcjonalnością. W związku z tym kamienica od początku posiadała windę, cztery klatki schodowe oraz okazałe oficyny. Pod względem architektury postawiono na oryginalny detal, którym jest kopuła znajdująca się w narożniku obiektu. Jej konstrukcja zachowała się do dzisiaj. Próby czasu nie przetrwała natomiast koncepcja dużych odsłoniętych balkonów – podczas remontu zdecydowano o zabudowaniu części z nich.

Dom Ohrensteina to przykład budowli zaprojektowanej w duchu modernizmu, szczególnie idei dostrzegania piękna w funkcjonalności. Projekt nawiązuje także częściowo do założeń historyzmu, co przejawia się przede wszystkim w zdobieniach oraz wykorzystaniu w dużym zakresie elementów dekoracyjnych, takich jak wspomniana kopuła czy balkony.

Kamienica Bonerowska

Udając się ponownie w stronę Rynku Głównego, nie sposób pominąć Kamienicy Bonerowskiej znajdującej się pod numerem 9. Pierwszym właścicielem budynku był Seweryn Boner (później prawa do nieruchomości przejęła rodzina Firlejów), bankier na dworze króla Zygmunta I Starego. W gotyckiej kamienicy zamieszkał wraz z żoną Zofią Bethmanówną, która posiadała prawo dziedziczenia Balic. Byli to zatem ludzie wpływowi i zamożni, którzy mieli wystarczająco dużo możliwości przebudowania kamienicy zgodnie z własną definicją estetyki, która w praktyce odpowiadała założeniom stylu renesansowego. W ramach remontu kamienicy przeprowadzonego w XVI w. dobudowano m.in. attykę z charakterystycznymi pozłacanymi rzeźbami, dzięki którym w 1962 r. udało się całkowicie odbudować konstrukcję tego elementu. Wraz z nadejściem XVIII stulecia kamienica zyskała bogato zdobiony portal, reprezentatywny dla stylu architektury późnego baroku. Oprócz barokowych dekoracji, których nie brakuje także wewnątrz budynku, uwagę zwraca gotycka kolumna stanowiąca pozostałość dawnego wystroju. Znaczenie historyczne ma także zabytkowy sejf wykonany z kamienia oraz najdłuższy w Europie 22-metrowy żyrandol.

Podobnie jak w przypadku Kamienicy Szarej i Domu Ohrensteina, przy Rynku Głównym 9 również miały miejsce wydarzenia, które zapisały się w historii Krakowa. Warto wspomnieć o wizytach króla Henryka Walezego czy uroczystości chrztu Henryka Firleja, jednak najbardziej znaczącą ceremonią, która odbyła się w kamienicy Bonerowskiej, były zaślubiny w 1605 r. Dymitra Samozwańca z Maryną Mniszkówną – Polką, która zasiadła na moskiewskim tronie.