Gminna ewidencja nieruchomości zabytkowych

Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie procedury dokonywania wpisów do gminnej ewidencji zabytków.

Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie procedury dokonywania wpisów do gminnej ewidencji zabytków. Jego zdaniem konieczne jest podjęcie prac nad nowelizacją ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w kierunku zapewnienia właścicielom nieruchomości wpisywanych do gminnej ewidencji zabytków możliwości czynnego udziału w tym postępowaniu oraz skorzystania ze środków zaskarżenia.

Wejście w życie w nowelizacji ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zm.) spowodowało, że dotychczasowy system ochrony zabytków uległ zmianie. Organom konserwatorskim przyznano nowe kompetencje. Zmiana statusu gminnych ewidencji zabytków podyktowana była znacznymi opóźnieniami w powstawaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i tym samym brakiem możliwości ustalenia ochrony konserwatorskiej na tej płaszczyźnie. Przed wejściem w życie nowelizacji ewidencja zabytków prowadzona była wyłącznie dla celów wewnętrznych i porządkowych. Stanowiła podstawę do sporządzania gminnych programów opieki nad zabytkami i nie mogła stanowić samodzielnej podstawy do kształtowania sytuacji prawnej. Po nowelizacji gminna ewidencja zabytków stała się jedną z prawnych form ochrony zabytków. Obiekty ujęte w niej podlegają uzgodnieniom konserwatorskim na etapie postępowania o ustalenie warunków zabudowy i pozwolenia na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego. Wpis obiektu do gminnej ewidencji pozwala na objęcie go nadzorem konserwatorskim, co prowadzi do nakładania ograniczeń na właścicieli, w tym ograniczeń w wykonywaniu prawa własności. Specyfika gminnej ewidencji zabytków wyraża się także w szczególnej procedurze dokonywania wpisów do ewidencji i sposobie jej prowadzenia. W sprawie dokonania wpisu nie prowadzi się postępowania administracyjnego, a co za tym idzie nie wydaje się decyzji administracyjnej. Wpis ma charakter czysto techniczny. Niemniej jednak, właściciel nie bierze żadnego udziału w tych czynnościach i nie jest nawet informowany o wpisie.

W ocenie Rzecznika, postępowanie w sprawie wpisu powinno toczyć się z udziałem właściciela, jako strony postępowania. Po wydaniu w sprawie indywidualnego aktu administracyjnego powinien on zostać doręczony właścicielowi, któremu powinno przysługiwać prawo do wniesienia środka zaskarżenia. Aktualny status gminnej ewidencji zabytków stwarza także istotne zagrożenie dla ochrony prawa własności. Na skutek wpisu do ewidencji jedyną gwarancją ochrony praw właściciela nieruchomości jest możliwość wniesienia do wojewódzkiego sądu administracyjnego skargi na inny akt lub czynność z zakresu administracji publicznej (po uprzednim bezskutecznym wezwaniu do zaprzestania naruszeń prawa w postaci objęcia ewidencją obiektu nie spełniającego kryterium zabytkowości). W ocenie Rzecznika, nie sposób uznać, że powyższa gwarancja ma charakter wystarczający. Nie eliminuje bowiem negatywnych skutków braku postępowania administracyjnego w sprawie wpisu do gminnej ewidencji zabytków. Przepisy dające możliwość decydowania o objęciu nieruchomości ochroną konserwatorską realizują istotny cel ochrony zabytków jako dziedzictwa narodowego. Respektowanie i ochrona ważnego interesu publicznego nie powinny jednak w nadmiernym stopniu ograniczać gwarantowanych konstytucyjnie uprawnień właściciela do korzystania z rzeczy, rozporządzania nią, a także decydowania w jej przedmiocie. Objęcie nieruchomości ochroną konserwatorską bez wiedzy i udziału właściciela zdaje się całkowicie nie respektować jego praw.

Zdaniem Rzecznika, ochrona zabytków może być realizowana bez potrzeby nadmiernej ingerencji w prawa właściciela nieruchomości. Powinien mieć on gwarancję, że postępowanie o objęciu nieruchomości ochroną konserwatorską będzie się toczyło na podstawie Kodeksu postępowania administracyjnego. Postępowanie takie powinno być prowadzone z udziałem właściciela nieruchomości jako strony. Nie można mieć wątpliwości, że wpis do ewidencji bezpośrednio dotyczy jego interesu prawnego. Nie do zaakceptowania jest sytuacja, w której właściciel nieruchomości dowiaduje się o wpisie jego nieruchomości do gminnej ewidencji zabytków, np. na etapie postępowania o ustalenie warunków zabudowy albo na etapie ubiegania się o pozwolenie na rozbiórkę. Właściciel powinien mieć jasność co do możliwości realizowania zamierzeń inwestycyjnych na posiadanej przez niego nieruchomości. Ponadto wpis do gminnej ewidencji zabytków wpływa także na wartość nieruchomości i trzeba przyjąć, że w większości przypadków wartość ta spada z uwagi na liczne ograniczenia w możliwości jej zagospodarowania.