Drastyczne traktowanie lokatorów przez właścicieli

Zaniepokojenie Rzecznika Praw Obywatelskich budzi brak reakcji właściwych organów Państwa na społecznie szkodliwe zachowania nowych właścicieli lub osób przez nich wynajętych.

Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do ministra sprawiedliwości w związku z opisywanymi w mediach przypadkami drastycznego traktowania lokatorów kamienic przez nowych właścicieli. Takie działania właścicieli mają na celu zmuszenie lokatorów do opuszczenia mieszkań – jest to np. zalewanie mieszkań, dewastowanie budynku, wyłączanie wody, ogrzewania i prądu, demontaż drzwi wejściowych i okien w częściach wspólnych budynku, rozbieranie dachu, uszkodzenie kanalizacji w ten sposób, że nieczystości spływały schodami.

Zaniepokojenie Rzecznika Praw Obywatelskich wynika przede wszystkim z braku reakcji właściwych organów Państwa na te, społecznie szkodliwe, zachowania nowych właścicieli lub osób przez nich wynajętych. W ocenie Rzecznika w znacznej części problem braku możliwości podjęcia, zwłaszcza przez Policję, skutecznych działań chroniących prawa dotychczasowych lokatorów wynika z ograniczenia w art. 191 § 1 Kodeksu karnego z 1997 r. znamion określających czynność sprawczą przestępstwa zmuszania do określonego zachowania w stosunku do wcześniej obowiązującej w tym zakresie regulacji art. 167 Kodeksu karnego z 1969 r. Jak wskazywała praktyka, ten ostatni przepis chronił m.in. najemców przed niezgodnym z prawem działaniem wynajmujących, znajdował również zastosowanie w sytuacji, gdy właściciel lokalu próbował zmusić osobę, która zajmowała ten lokal na podstawie określonego tytułu prawnego do konkretnego zachowania się. Problematyka dotycząca treści dyspozycji opisującej ustawową konstrukcję przestępstwa zmuszania do określonego zachowania (art. 191 Kodeksu karnego) była w przeszłości przedmiotem działań Rzecznika Praw Obywatelskich, jednakże bez oczekiwanego rezultatu.

W dniu 7 listopada 2001 r. Rzecznik skierował do Przewodniczącego Komisji ds. Reformy Prawa Karnego propozycje zmiany w obowiązującym art. 191 Kodeksu karnego. Ponadto, w dniu 20 czerwca 2002 r. skierował do Marszałka Sejmu RP wystąpienie zawierające postulat rozważenia zainicjowania nowelizacji art. 191 Kodeksu karnego. Z chwilą wejścia w życie nowego Kodeksu karnego zmianie uległa treść dyspozycji opisującej ustawową konstrukcję przestępstwa zmuszania (art. 191 Kodeksu karnego z 1997 r.). Na skutek tej zmiany w praktyce stosowania prawa pojawiła się wątpliwość, czy użyte w art. 191 § 1 Kodeksu karnego znamię „przemoc wobec osoby” obejmuje przypadki tzw. przemocy pośredniej przez rzecz, gdy w ten sposób pokrzywdzony zmuszany jest do zaniechania. Powyższa wątpliwość sformułowana została przez Sąd Wojewódzki w Tarnowie, jako zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy i przekazana do rozpoznania Sądowi Najwyższemu. W dniu 10 grudnia 1998 r. Sąd Najwyższy podjął uchwałę, w której uznał, że przemoc wobec osoby jako forma zmuszania w rozumieniu art. 191 § 1 Kodeksu karnego może polegać tylko na bezpośrednim fizycznym oddziaływaniu na człowieka i nie obejmuje oddziaływania pośredniego (tzw. przemocy pośredniej) przez postępowanie z rzeczą (uchwała nr I KZP 22/98). Przyjęcie poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w powołanej uchwale doprowadziło w konsekwencji do tego, że wywieranie przymusu na osobie za pośrednictwem oddziaływania na rzeczy pozostaje bezkarne, chyba że wypełnia znamiona innych przestępstw.

Wyeliminowanie tzw. przemocy pośredniej doprowadziło do tego, że przypadki zastawiania drogi, zmiany zamków we wspólnym mieszkaniu, wyłączania elektryczności, odcinania dopływu prądu i temu podobne zostały zdepenalizowane, co pociąga za sobą poważne i negatywne skutki społeczne. Mając to na uwadze, nasuwają się poważne wątpliwości, czy wprowadzona przez Kodeks karny zmiana art. 191 była słuszna. Wątpliwości te prezentują także niektórzy przedstawiciele doktryny. W tym stanie rzeczy zdaniem Rzecznika wydaje się godnym rozważenia nowelizacja art. 191 § 1 Kodeksu karnego, aby w sposób jednoznaczny zostało określone, że przestępstwem jest bezprawna przemoc skierowana nie tylko wobec osoby, ale także wobec rzeczy stosowana w celu zmuszenia innej osoby do określonego zachowania (zaniechania).