Brutalizm w polskiej architekturze – 8 najciekawszych przykładów

Brak elementów dekoracyjnych, ekspresyjna forma, surowość. Architekturę brutalistyczną albo się kocha, albo nienawidzi.

Brutalizm to zapoczątkowany w latach 40. XX w. nurt architektury postmodernistycznej. Swoją nazwę wziął od francuskiego pojęcia „béton brut” oznaczającego surowy, nieobrobiony beton. Najbardziej znanym przedstawicielem tego nurtu jest Le Corbusier, który w 1953 r. stworzył właśnie z surowego betonu architekturę położonego w północnej części Indii miasta Czandigarh.

Brutalizm kojarzony jest zwykle – i słusznie – z masywną formą świadomie wybijającą się z otaczającej ją tkanki miejskiej. Gra nie elementami dekoracyjnymi, ale kształtami, rzeźbą i liniami, a rolę ozdób pełnią elementy konstrukcyjne.
Zarzuca mu się dehumanizację, brzydotę, przytłaczającą masywność, a nieraz wręcz niefunkcjonalność. Budynki wyglądają nieprzyjaźnie, groźnie. Co gorsza, na betonie wyraźnie widać upływ czasu – pojawiają się zacieki, elewacja porasta mchem, gdzieniegdzie można dostrzec pęknięcia. Jednocześnie jednak nurt ten ceniony jest za szczerość i prawdziwość – taniego betonu nie przykrywa się bowiem udającymi szlachetne materiałami wykończeniowymi. Noszący ślady odciśniętego drewna szalunkowego zbrojony beton nie gra więc żadnej roli prócz tej najważniejszej – jest tylko i aż materiałem konstrukcyjnym.

Przykłady brutalizmu w architekturze można znaleźć zarówno w Polsce, jak i na całym świecie. Budynki zaprojektowane zgodnie z tym nurtem nietrudno rozpoznać – widać je z daleka, a charakterystyczne surowe betonowe wykończenie i oszczędność elementów dekoracyjnych zwykle nie pozostawia żadnych wątpliwości.

Hotel Forum w Krakowie

Wybudowany pod koniec lat 80. XX w. Hotel Forum autorstwa architekta Janusza Ingardena jest jednym z najbardziej znanych przykładów brutalizmu. Prace budowlane nad obiektem trwały aż 10 lat. Czterogwiazdkowy hotel otwarto oficjalnie w 1989 r. Był całkowicie skomputeryzowany, co w tamtych czasach było bardzo nowoczesnym rozwiązaniem.

– Z zewnątrz obiekt robił nie mniejsze wrażenie. Cały wspiera się bowiem na żelbetonowych filarach, przez co sprawia wrażenie, że unosi się nad ziemią. Od strony rzeki elewacja kaskadowo opada w kierunku lustra wody, a paprocie i inna roślinność, która porastała hotelowe balkony, nawiązywały do nadrzecznej flory. Także plan, na jakim wybudowano obiekt, podporządkowuje się kształtowi linii brzegowej – jedno ze skrzydeł hotelu podąża bowiem za nią – pisze o Hotelu Forum Filip Springer w swojej książce „Księga Zachwytów”.

Gmach do dziś góruje nad korytem Wisły. Masywna bryła dominuje nad otoczeniem i kontrastuje ze wznoszącym się nieopodal Zamkiem Królewskim. Niegdyś najnowocześniejszy hotel w kraju powoli stał się jedynie strefą rozrywkowo-gastronomiczną i… ogromnym tłem dla wielkich billboardów reklamowych. Powodem zamknięcia hotelu po 14 latach działalności był rzekomy zły stan techniczny obiektu i wykazane błędy konstrukcyjne.

Haperowiec w Katowicach

Stojący przy ul. Sokolskiej w Katowicach blok mieszkalny liczy 24 kondygnacje i wznosi się na 80 m. Nazwa budynku zwanego potocznie „Żyletą” pochodzi od Hutniczego Przedsiębiorstwa Remontowego, które odpowiadało za budowę obiektu. Zaprojektowany w latach 1965-67 przez Mariana Skałkowskiego i Juranda Jareckiego wieżowiec został ukończony już w 1968 r., co w tamtych czasach było dużym osiągnięciem. W momencie powstania był to jeden z najwyższych wieżowców w kraju.
Bryła bloku jest prosta. W połowie wysokości znajduje się przewężenie – jedyna dekoracja. Elewację wypełniają rzędy balkonów. Parter budynku zagospodarowano udostępniając lokale usługowe. W 2008 r. obiekt wyremontowano, zmieniając kolor elewacji i wygląd balkonów.

„Bunkier Sztuki” w Krakowie

Galeria Sztuki Współczesnej „Bunkier Sztuki” mieści się tuż przy Plantach okalających krakowski Rynek Główny. Budynek zaprojektowany przez Krystynę Tołłoczko-Różyską powstał w latach 1959-65. Charakterystyczna dla tego budynku jest surowa, geometryczna elewacja żelbetonowa wykonana z odlewów drewnianych szalunków, nad którą umieszczono wąskie podłużne przeszklenie. Jedyną dekorację elewacji stanowi podłużna linia dachówek oddzielająca część przeszkloną od żelbetonowej elewacji.

– Do lat 90. XX wieku Bunkier Sztuki był jedyną realizacją nowoczesnej architektury w obrębie Starego Miasta. Fasadę wykonaną z betonowych odlewów drewnianych szalunków zaprojektowali Stefan Borzęcki i Antoni Hajdecki – czytamy na stronie Bunkra.

Hala Olivia w Gdańsku

Hala Olivia to jedna z największych hal widowiskowo-sportowych w kraju. Swoją nazwę wzięła od gdańskiej dzielnicy, w której się znajduje – Oliwy. Za projekt tej oficjalnie otwartej w 1972 r. Hali odpowiadają architekci Maciej Krasiński oraz Maciej Gintowt, a także Stanisław Kuś. Budowę rozpoczęto już w 1966 r.
Bryła budynku przywodzi na myśl potężny statek wznoszący się na morskich falach. U podstawy budynku rozciąga się pasmo tarasowe oddzielające górną i dolną część obiektu. W latach 1995-2000 Hala przeszła modernizację, a nieco później wykonano remont zniszczonego dachu.

Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie

Gmach krakowskiego muzeum został zaprojektowany przez Justusa Pysalla oraz Petera Ruge’a z niemieckiej pracowni Pysall.Ruge Architekten we współpracy z polskim architektem Bartłomiejem Kisielewskim. Oddany do użytku w 2010 r. hangar powstał w krakowskiej dzielnicy Czyżyny, na terenie dawnego lotniska wojskowego Rakowice-Czyżyny. Budynek musiał być monumentalny, by pomieścić wyjątkowe eksponaty muzealne. Składa się z trzech skrzydeł ułożonych w kształt ogromnego śmigła. Masywny charakter obiektu równoważą duże przeszklenia elewacji.

– Przed przyjęciem ostatecznej koncepcji architekci wykonali aż 40 modeli roboczych budynku. W toku kolejnych korekt doszli do obiektu składającego się z trzech elementów rzuconych na nieregularny plan przypominający gwiazdę lub kręcące się śmigło. Nie sposób też uchronić się od skojarzenia tego budynku z lotniczym hangarem. Jest ono jak najbardziej na miejscu, z tym jednak zastrzeżeniem, że obiekt zaprojektowany przez Niemców pozbawiony jest totalności tego typu obiektów – opowiada o krakowskim Muzeum Lotnictwa Polskiego Filip Springer w „Księdze Zachwytów”.

Sedesowce we Wrocławiu

Sedesowce, czyli wrocławski Manhattan, powstał w latach 70. XX w. Za projektem niezwykłego osiedla składającego się z sześciu budynków stoi Jadwiga Grabowska–Hawrylak. Kompleks pełni przede wszystkim funkcje mieszkalne, jednak na parterze znajdują się także lokale o charakterze handlowo-usługowym.
Zgodnie z projektem obiekt z białego betonu miał górować nad miejską panoramą Wrocławia. Wyjątkowe owalne wnęki skrywające okna i balkony wypełniać miała zielona roślinność. Niestety, zabrakło środków i możliwości. Ostatecznie biały beton zamieniono na szary, a z roślin zrezygnowano całkowicie. Jednak wyjątkowa forma broni się sama i nietypowy kompleks – choć wciąż przez wielu wyśmiewany i nierozumiany – dziś jest jedną z ikon stolicy Dolnego Śląska.

Spodek w Katowicach

Hala widowiskowo–sportowa w sercu Katowic została zaprojektowana przez Macieja Ginwonta oraz Macieja Krasińskiego. Choć kiedyś miał stanąć gdzieś na obrzeżach miasta, dziś jest jego symbolem. Elewacja wykonana z azbestowo-cementowej łuski, a elementy dekoracyjne – z kamieni, czym chciano nawiązać do górniczej historii tych okolic.

Superjednostka w Katowicach

Pozostajemy w Katowicach, przemierzając zaledwie kilka kroków. Budynek przy al. Korfantego, jeden z największych bloków mieszkalnych w kraju, powstał w latach 1967-72 według projektu architekta Mieczysława Króla. Prosta bryła miała być domem dla wielu rodzin, które – jak zakładał twórca tego wyjątkowego obiektu – tworzyłyby wspólnotę. Na dachu miały mieścić się ogrody, a na parterze, pomiędzy słupami żelbetonowymi – zaplecze handlowo-usługowe. Co ciekawe, pierwotny projekt nie zakładał wyposażenia poszczególnych lokali w kuchnie – mieszkańcy mieli korzystać ze wspólnej stołówki, co sprzyjałoby integracji. Ostatecznie jednak koncepcję tę zmieniono.

Brutalizm, wciąż niedostatecznie rozumiany i niezmiennie niedoceniany, coraz częściej uważany jest za ważny element historii. Jednak nie wszystkie przykłady tego modernistycznego nurtu architektonicznego zasłużą kiedyś na miano zabytku. Skrajne emocje, jakie może budzić ich surowa forma, mogą doprowadzić nawet do ich zburzenia. Tak było w przypadku słynnego katowickiego dworca – jednego z najwybitniejszych przykładów brutalizmu w polskiej architekturze. Brutal, bo tak nazywany był przez mieszkańców, po wielu kontrowersyjnych dyskusjach toczonych pomiędzy inwestorem chcącym postawić w tym miejscu centrum handlowe, właścicielem obiektu, a także konserwatorami i mieszkańcami miasta, został zburzony w 2010 r. Podnoszenie świadomości społecznej na temat architektury minionej epoki ma szansę uchronić inne budynki przed podzieleniem losu katowickiego Brutala.