Bajkowy styl świdermajer

Przed wojną setki budynków w stylu świdermajer wzbogacały krajobraz linii otwockiej. Obecnie coraz rzadziej można spotkać magiczne domy z drewnianymi werandami i ażurowymi balustradami. Lekka konstrukcja obiektów oraz bogate zdobienia komponowały się z sosnowym otoczeniem. Te budynki, które ocalały, stały się obecnie wizytówką Otwocka, Józefowa i dawnych miejscowości leżących w granicach dzielnicy Wawer.

Świdermajer w krajobrazie linii otwockiej

W 1880 roku Elwiro Michał Andriolli zakupił posiadłość – część folwarku Anielin, który należał do dóbr Otwocka Wielkiego. Nowy nabytek szybko zyskał miano Brzegów. Na ponad 200 hektarach zalesionego terenu nad rzeką Świder Andriolli wybudował dworek dla siebie oraz domki dla letników. Początkowo obiekty wznoszono na bazie pawilonów, które wykorzystywane były podczas warszawskiej Wystawy Rolniczo-Przemysłowej w 1885 roku.
Okolice Świdra słynęły z mikroklimatu, który służył leczeniu chorób płuc. Były modne i chętnie wybierane jako miejsce odpoczynku przez letników. Atutem była m.in. płytka, szeroka rzeka Świder oraz wygodny dojazd koleją.

Największy rozkwit budownictwa w stylu świdermajer nastąpił jednak już po śmierci Andriollego. Powstawały nowe budynki inspirowane tymi, które wzniósł właściciel Brzegów. Wszystko doskonale komponowało się ze sobą oraz z otaczającą tereny dziką naturą. Szacuje się, że pod koniec lat 80. XIX wieku nad rzeką powstało ok. 50 willi. Tuż przed II wojną światową w samym Otwocku było ok. 500 budynków w tym stylu. Wówczas budowano tak domy letniskowe, pensjonaty, sanatoria, domy mieszkalne, szkoły oraz szpitale. Obecnie zachowało się ok. 200 obiektów.

Drewniana architektura Otwocka oraz jego okolic pozostaje wyjątkowa w skali całego kraju, a nawet Europy. Rozwinęła się wzdłuż Nadwiślańskiej Linii Kolejowej – od Międzylesia do Celestynowa. Kres uzdrowiskowo-letniskowemu charakterowi terenu przyniósł wybuch II wojny światowej. Podczas działań wojennych wiele obiektów zostało zniszczonych. Te, które ocalały, w dużej części weszły w skład zasobu lokali komunalnych.

Świdermajer i Konstanty Ildefons Gałczyński

Styl nadświdrzański – nazywany świdermajer – zyskał swą nazwę w latach 30. XX wieku za sprawą poematu Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Wycieczka do Świdra”:

Jest willowa miejscowość,
nazywa się groźnie Świder,
rzeczka tej samej nazwy
lśni za willami w tyle,

tutaj nocą sierpniową,
gdy pod gwiazdami idę,
spadają niektóre gwiazdy,
ale nie na te wille,

spadają bez eksplozji
na biedną głowę moją,
a wille w stylu groźnym
jak stały, tak stoją -
dzień i noc; i znów nocą
nikły blask je oświetla;
cóż im “Concerto grosso”
Fryderyka Jerzego Haendla!

Te wille, jak wójt podaje,
są w stylu świdermajer.

Gałczyński w swym poemacie połączył nazwę rzeki Świder z popularnym wówczas stylem mieszczańskim – biedermeier.

Czym wyróżnia się styl świdermajer?

Budynki w stylu świdermajer były wznoszone głównie z drewna. Każdy z nich wyróżniał się bogatą formą, sztukaterią, rzeźbieniami i tapicerskimi ozdobami. Często też towarzyszyły temu żywe barwy. Zauważalny jest wpływ m.in. bogatej ornamentyki rosyjskiej (tzw. styl laubzegowy). Charakterystycznym elementem budownictwa nadświdrzańskiego są werandy.
Obecność werand wynikała głównie z letniskowo-wypoczynkowego charakteru obszaru. Był to zatem element nie tylko ozdobny, ale przede wszystkim funkcjonalny. Z reguły były to konstrukcje szkieletowe – u góry przeszklone, u dołu obite deskami. Przed budynkami parterowymi często powstawały natomiast ganki – o konstrukcji szkieletowej, bez przeszkleń.

W rozmowie z warszawa.naszemiasto.pl Wiktor Lach, opiekun otwockich zabytków zauważył: „To wyjątkowa architektura. Niemal egzotyczna dla Mazowsza. Ornamentyka budynków mocno odbiega od tego, co znajdziemy w polskich czy nawet europejskich kurortach. Tworzyła je inteligencja warszawska. Ludzie ogromnej wiedzy, tolerancyjni, otwarci na świat”.

Do wznoszenia budynków w stylu nadświdrzańskim wykorzystywano drewno sosnowe. Czasami na podwalinę używano drewna dębowego. Ściany obiektów wyróżniały się dwojaką konstrukcją (sumikowo-zrębowo-łątkową lub sumikowo-łątkową). Podczas rozbudowy domów dostawiano kolejne sumiki oraz łątki do istniejącej konstrukcji. Z zewnątrz i od wewnątrz ściany były szalowane. Podłogi oraz stropy wykonywano z drewna.
Dachy wyróżniały się konstrukcją dwuspadową, naczółkową lub mansardową – z pokryciem dachówką bądź blachą. Szczyty bogato zdobione, z motywami roślinnymi, zwierzęcymi, pazdurami oraz krokiewkami.

Przed I wojną światową budynki stawiano z lepszych materiałów, były bogato zdobione i miały bogatą formę architektoniczną. W okresie międzywojennym wykorzystywano gorsze jakościowo materiały, stosowano uboższą formę architektoniczną – zauważalna jest także mniejsza staranność wykonania.

Problemy i wyzwania konserwatorskie

W przypadku większości zachowanych budynków z przełomu XIX i XX wieku ich stan w „Przewodniku po Otwocku i okolicach” autorstwa Kałuszko oceniano jako katastrofalny. Ma to głównie związek z problemem dotyczącym ustalenia prawowitych właścicieli nieruchomości, nieprzeprowadzaniem odpowiednich prac konserwatorskich czy remontów, nadmiernym zagęszczeniem lokatorów oraz dzikimi rozbudowami. Trudnością podczas użytkowania okazało się również to, że większość obiektów była przystosowana wyłącznie do użytkowania w okresie letnim – a nie przez cały rok jak później miało to miejsce.
Obecnie problemem pozostaje również brak kompleksowej ochrony, niedofinansowanie oraz przeświadczenie niektórych mieszkańców o tym, że budynki drewniane są gorsze od murowanych.

Główną przeszkodą w opracowaniu kompleksowego programu ochrony świdermajerów jest ich położenie na terenie trzech różnych gmin – Warszawy, Józefowa oraz Otwocka. Liczne zaniedbania sprawiły, że wiele charakterystycznych budynków zniknęło na zawsze. Sam wpis do rejestru lub ewidencji zabytków nie chroni obiektu przed zniszczeniem. Zagrożeniem są również pożary drewnianych konstrukcji. Głównym powodem są zwarcia instalacji elektrycznej.

Często w miejscach, w których stały niedawno świdermajery, powstają nowe inwestycje. Nie zawsze pasują one do otoczenia oraz sąsiadującej zabudowy. Są jednak pewne wyjątki.

Architektura świdermajer – przykłady

Jednym z najbardziej znakomitych przykładów architektury świdermajer jest Sanatorium Abrama Gurewicza. Imponujący Gurewicz, bo i taka nazwa przylgnęła do tego budynku, to największy drewniany budynek w Polsce. Składa się z przylegających do siebie siedmiu skrzydeł, otwartych tarasów i przeszklonych werand. Zachwycał się nim już Bolesław Prus, Julian Tuwim i Janusz Korczak. Był to jeden z najbardziej znanych i cenionych obiektów, który otaczał rozległy park leśny w stylu angielskim.

Kolejnym obiektem godnym uwagi jest Willa Kahana. Budynek jest dobrze zachowany, wyróżnia się bogatymi zdobieniami oraz klimatyczną werandą z ażurową balustradą. To tutaj rozgrywała się akcja filmu Doroty Kędzierzawskiej „Pora umierać” – z Danutą Szaflarską w roli głównej.

W Otwocku znajduje się również Dom Sendlerowej. Jej ojciec Stanisław Krzyżanowski, który był lekarzem, prowadził tutaj sanatorium dla osób chorych na płuca. Teraz jest to ogromny, piętrowy budynek.

Okazałym budynkiem w Otwocku jest także pensjonat doktora Pawła Martyszewskiego. Później mieścił się tutaj również Hotel Polski, cukiernia Luksus, a następnie hotel Liliana. Budynek wyróżnia się zwieńczeniem w postaci trójkątnego tympanonu oraz niewielkim balkonem od frontowej strony.

Doskonałym przykładem stylu nadświdrzańskiego jest także willa Odo Bujwida. To parterowy dom z bogato zdobioną werandą. Jest jednym z najstarszych budynków znajdujących się w Otwocku.

W stylu neoświdermajer, czyli akcja-reanimacja

Od niedawna można spotkać się z projektami architektów, którzy zauważyli w stylu świdermajer ogromny potencjał. Powstają nowe projekty budynków, które dopasowane są do współczesnych potrzeb użytkowników, w nowoczesnym wydaniu nawiązującym do stylu nadświdrzańskiego. Z reguły jednak nie są to obiekty z drewna, lecz murowane, obłożone deskami.

Styl świdermajer nierozerwanie wiąże się z krajobrazem okolicy. Wśród współczesnych budynków powstałych w stylu neoświdermajer wymienić można piękne osiedle przy ulicy Zacisznej w Otwocku.

Obecnie w Józefowie realizowana jest inwestycja, której celem jest wzniesienie apartamentów w stylu nawiązującym do świdermajer. Projekt zakłada połączenie lokalnych tradycji letniskowo-uzdrowiskowych oraz nowoczesnej, funkcjonalnej architektury. Całość ma doskonale wkomponować się w naturalne otoczenie oraz nie dominować nad starym drzewostanem.

Świdermajer zachwycał ponad sto lat temu – i nadal to robi. Wiele osób, w tym architektów, dostrzega atuty rozwiązań stosowanych w tym stylu. Duże okna sprawiają, że do domu o każdej porze dnia wpada duża ilość naturalnego światła. Budynki są również łatwe w przebudowie i rozbudowie. Przytulności i oryginalnego charakteru nadają werandy, okapy, balkony oraz szprosy w oknach.