Akt poświadczenia dziedziczenia

W zeszłym tygodniu pisaliśmy o zwiększeniu szans na szybsze poświadczenie praw do spadku. Tym razem zajmiemy się samym aktem poświadczenia dziedziczenia sporządzanym przez notariusza, a w szczególności procedurą jego sporządzenia.

Jak pisaliśmy w zeszłym tygodniu, w związku z wchodzącą w życie 2 października 2008 r. ustawą, z 24 sierpnia 2007 r., o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2007 r., nr 181, poz. 1287 ze zm.) wiele osób zyska szanse na znacznie szybsze poświadczenie praw do spadku. Trzeba jednak podkreślić, że nowelizowane przepisy będzie się stosowało jedynie do spadków otwartych od 1 lipca 1984 r., czyli zgodnie z art. 924 kc tylko do spadków po osobach zmarłych od wyżej wskazanego dnia. Tym razem zajmiemy się samym aktem poświadczenia dziedziczenia sporządzanym przez notariusza, a w szczególności procedurą jego sporządzenia. Przyjęcie tej daty jest ściśle związane z funkcjonowaniem rejestru PESEL.

Akt poświadczenia dziedziczenia ma, podobnie jak akt notarialny, solenny charakter. Do cytowanej wyżej ustawy – Prawo o notariacie, wprowadzono nowelizacją rozdział 3a o tytule „Akty poświadczenia dziedziczenia”, regulujące zasadnicze kwestie związane z tą nowo wprowadzaną czynnością notarialną. Jednocześnie należy jeszcze raz podkreślić, iż instytucja notarialnego poświadczenia dziedziczenia stanowi środek ochrony prawnej, alternatywny i równoległy w stosunku do sądowej drogi potwierdzenia uprawnień spadkowych. Zaś wybór sposobu potwierdzenia praw do spadku pozostawiony zostaje woli spadkobierców.

Zgodnie z nowelizacją, notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia ustawowego lub testamentowego, z wyłączeniem dziedziczenia na podstawie testamentów szczególnych (np. testamentu ustnego), ale tylko w sytuacjach niespornych. Jednocześnie zgodność między uczestnikami czynności (wszystkimi spadkobiercami zarówno ustawowymi, jak i testamentowymi) musi obejmować wszystkie elementy poświadczenia dziedziczenia, a więc zarówno krąg spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia, tytuł dziedziczenia, jak i wysokość udziałów przypadających poszczególnym spadkobiercom. Ta niesporność przejawia się formalnie poprzez złożenie zgodnego w każdym z wyżej wskazanych aspektach żądania o sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia (nowy art. 95c§2 pkt 1) oraz podpisanie przez wszystkich uczestników postępowania sporządzonego przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia (nowy art. 95f§1 pkt 9).

Trzeba podkreślić, że brak zgody między uczestnikami na którymkolwiek z etapów postępowania, przekreśla możliwość skutecznego wydania aktu poświadczenia dziedziczenia. W takim przypadku wyłącznie właściwym do rozstrzygnięcia o prawach do spadku staje się Sąd spadku w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku.

Zgodnie z wprowadzanym nowelizacją art. 95b, przed sporządzeniem aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz spisuje protokół dziedziczenia przy udziale wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi. Jednocześnie – zgodnie z nowym art. 95c – przystępując do spisania protokołu dziedziczenia, zawierającego szereg oświadczeń złożonych przez spadkobierców, notariusz poucza osoby biorące udział w spisywaniu protokołu o obowiązku ujawnienia wszelkich okoliczności objętych treścią protokołu oraz o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych oświadczeń. Zaś wzmiankę o tym pouczeniu zamieszcza się w protokole dziedziczenia. Do protokołu notariusz załącza: odpis aktu zgonu spadkodawcy, odpisy aktów stanu cywilnego osób powołanych do spadku z ustawy oraz inne dokumenty mogące mieć wpływ na ustalenie praw do spadku.

Jak wskazywaliśmy w poprzednim artykule, jeżeli od dnia otwarcia spadku nie upłynęło sześć miesięcy, w protokole dziedziczenia należy zamieścić oświadczenia spadkobierców o prostym przyjęciu spadku lub przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku, chyba że oświadczenia tej treści zostały już przez spadkobierców uprzednio złożone. W takim przypadku należy zamieścić wzmiankę o dacie, miejscu i treści złożonych przez poszczególnych spadkobierców oświadczeń. Tym samym termin sześciomiesięczny w żadnym stopniu nie wpłynie na przedłużenie postępowania prowadzonego przed notariuszem, gdyż całość koniecznych do sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia czynności będzie można zamknąć w przeciągu jednego dnia.

Ponadto, zgodnie z nowym art. 95d, w razie złożenia testamentu notariusz dokonuje jego otwarcia i ogłoszenia, chyba że otwarcie i ogłoszenie testamentu już nastąpiło. Z otwarcia i ogłoszenia testamentu także sporządza się protokół.

Następnie, po spisaniu protokołu dziedziczenia, a tym samym ustaleniu wszelkich koniecznych do potwierdzenia dziedziczenia okoliczności, które oczywiście muszą być niesporne, notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia, ale tylko jeżeli nie ma wątpliwości co do osoby spadkobiercy i wysokości udziałów w spadku. Ustawodawca wyraźnie wskazał, że mimo braku sporu pomiędzy stawającymi do aktu spadkobiercami, notariusz odmawia sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia, jeżeli:

1. W stosunku do spadku został już uprzednio sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia lub wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku.
2. W toku sporządzania protokołu dziedziczenia ujawnią się okoliczności wskazujące, że przy jego sporządzeniu nie były obecne wszystkie osoby, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi albo istnieją lub istniały testamenty, które nie zostały otwarte i ogłoszone.
3. Wskutek braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy spadek przypada, jako spadkobiercy ustawowemu, gminie albo Skarbowi Państwa.
4. Spadkodawca w chwili śmierci był cudzoziemcem lub, nie posiadając żadnego obywatelstwa, nie zamieszkiwał w Rzeczypospolitej Polskiej albo w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub posiadanie nieruchomości położonej za granicą.

Gdy żadne z dotychczas wskazanych przeszkód się nie ujawnią, notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia, co do którego zasadniczo stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące aktów notarialnych. Na protokole dziedziczenia zamieszcza się adnotację o sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia.

Jak zostało wskazane, akt poświadczenia dziedziczenia winien być podpisany przez wszystkich uczestników postępowania. Podpisy te stanowią równocześnie potwierdzenie i zgodę między uczestnikami czynności co do wszelkich wymienionych kwestii związanych ze spadkobraniem. Brak tych podpisów, a tym samym spór między spadkobiercami co do treści sporządzanego aktu, uniemożliwia jego ostateczne sporządzenie.

Niezwłocznie po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz dokonuje jego wpisu do rejestru aktów poświadczenia dziedziczenia, utworzonego przez Krajową Radę Notarialną, przez wprowadzenie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego stosownych danych. Jednocześnie notariusz opatruje wpis bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu. Sam jawny rejestr aktów poświadczenia dziedziczenia, który ma być dostępny w szczególności na stronie internetowej Krajowej Rady Notarialnej, ma obejmować:

1. Numer wynikający z kolejności wpisu.
2. Dzień, miesiąc i rok oraz godzinę i minutę dokonania wpisu.
3. Dzień, miesiąc i rok oraz miejsce sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia.
4. Imię, nazwisko i siedzibę kancelarii notariusza, a jeżeli akt poświadczenia dziedziczenia sporządził zastępca notariusza – nadto imię i nazwisko zastępcy.
5. Imię i nazwisko spadkodawcy, imiona jego rodziców oraz jego numer PESEL.
6. Datę i miejsce zgonu spadkodawcy oraz jego ostatnie miejsce zamieszkania.

Adnotację o zarejestrowaniu umieszcza się na akcie poświadczenia dziedziczenia, wskazując numer wynikający z kolejności wpisu, a także dzień, miesiąc i rok oraz godzinę i minutę dokonanego wpisu. Zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ma skutki prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.

Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej, „problemem zasadniczym, który pojawia się w związku z instytucją notarialnego poświadczenia dziedziczenia, jest zapewnienie bezpieczeństwa obrotu, w szczególności uniknięcie funkcjonowania w obrocie w odniesieniu do tego samego spadku dwóch różnych poświadczeń dziedziczenia, bądź uniknięcie sytuacji, w której akt poświadczenia dziedziczenia narusza, czy też w ogóle pomija, prawa niektórych spadkobierców. Wprawdzie podobne zagrożenia występują w przypadku sądowego stwierdzenia nabycia spadku, jednakże ich skala wydaje się znacznie mniejsza. Przede wszystkim bowiem w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku jest przewidziana właściwość miejscowa wyłączna Sądu spadku, co samo w sobie ogranicza istotnie możliwość wydania dwóch różnych postanowień o stwierdzeniu nabycia tego samego spadku. Ponadto Sąd, inaczej niż notariusz, nie występuje w stosunku do uczestników postępowania spadkowego w relacji de facto usługodawcy.” Uniknięciu tych problemów mają służyć, w szczególności wyżej wskazane, zabezpieczenia. Oczywiście, została także przez ustawodawcę przewidziana możliwość uchylenia aktu poświadczenia dziedziczenia.

Jak wskazano w uzasadnieniu projektu nowelizacji, jeżeli „chodzi o możliwość zmiany testamentu lub jego odwołania, to okoliczność ta sama przez się nie stoi na przeszkodzie sporządzeniu poświadczeń dziedziczenia przez notariusza. Art. 679§4 kpc w projektowanym brzmieniu przewiduje w takim przypadku możliwość uchylenia poświadczenia dziedziczenia. Należy również zwrócić uwagę, że – zgodnie z proj. art. 95e§1 ustawy – Prawo o notariacie – sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia jest możliwe tylko wtedy, gdy notariusz nie ma wątpliwości co do osoby spadkobiercy. Jeżeli zatem wątpliwości takie istnieją (np. w razie wątpliwej autentyczności testamentu), a ich usunięcie wymagałoby przeprowadzenia czynności dowodowych, notariusz nie może sporządzić aktu. Dodatkowym zabezpieczeniem jest obowiązek obecności przy sporządzaniu protokołu dziedziczenia oraz obowiązek podpisania aktu poświadczenia dziedziczenia przez wszystkie osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi. Innym mechanizmem zapobiegającym niepożądanym efektom notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia oraz możliwemu pokrzywdzeniu, np. zapisobierców, jest obowiązek powiadamiania przez notariusza o dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu nie tylko osób, których rozrządzenia testamentowe dotyczą, ale również Sądu spadku (proj. art. 652 kpc).”

Na koniec trzeba podkreślić, że przewiduje się określenie maksymalnej stawki taksy notarialnej za sporządzeniu protokołu dziedziczenia w wysokości 50 zł oraz odrębnie dla czynności sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia – również w wysokości 50 zł. Wobec tego, że uprzednie sporządzenie protokołu dziedziczenia jest niezbędnym warunkiem sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia, łączny koszt uzyskania zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia przez spadkobierców wynosić będzie 100 zł. Takie niskie określenie wynagrodzenia notariusza spowoduje, że ten sposób potwierdzania praw do spadku – będąc szybszym od sądowego i tanim sposobem – niewątpliwie zyska na popularności.

powrót do listy artykułów